Fanny Liatard en Jérémy Trouilh over Gagarine

Anders dan sombere en brutale cité-films als La haine en Les misérables kijkt Gagarine poëtisch en hoopvol naar de Franse buitenwijken. Regisseurs Fanny Liatard en Jérémy Trouilh: “Wat ons boeit is de dynamiek tussen een gebouw, de wijk en de mensen die er leven.”

Toen het Franse regieduo Fanny Liatard en Jérémy Trouilh van bevriende architecten hoorden dat er plannen waren om de gebouwen van het woonproject Cité Gagarine te slopen, sprak de locatie hen meteen aan, vertelde het Franse regisseursduo tijdens Film Fest Gent. “Het was duidelijk dat er mensen met een heel eigen geschiedenis woonden. De diversiteit van de cité, de rijkdom die dat oplevert, wakkerde een verlangen aan om er achter de voordeuren te kijken. Met het vernietigen van een gebouw raken de bewoners hun anker- en referentiepunt kwijt.”

Ondanks dat gevoel van verlies werd Gagarine geen donker en gewelddadig sociaal drama, maar een hoopvol magisch-realistisch sprookje over solidariteit, veerkracht en verbeelding. Het speelfilmdebuut van Liatard en Trouilh bevat een flinke scheut sciencefiction-escapisme, en vermengt een dromerige, poëtische sfeer met de harde realiteit van de bewoners van de mistroostige en met afbraak bedreigde Cité Gagarine. De optimistische fabel, die draait om de verbeeldingskracht van een zestienjarige zwarte jongen, is tegelijk ook een portret van een solidaire gemeenschap.

Ruimtecapsule
Gagarine opent met archiefbeelden van het inhuldigingsbezoek dat Sovjet-kosmonaut Yuri Gagarin, de eerste mens in de ruimte, in 1963 bracht aan de immense, uit rode steen opgetrokken, 370 appartementen tellende cité in Ivry-sur-Seine, net buiten Parijs. Uit de beelden en getuigenissen blijkt groot enthousiasme voor dit project, verbonden aan een sociale utopie gedrenkt in vooruitgangsdenken.

Inmiddels is dat optimisme verdwenen en ogen de gebouwen verouderd, vervallen en smerig. Afbraak lonkt, maar de door zijn moeder in de steek gelaten tiener Youri verzet zich. Eerst door samen met zijn vriend Houssam en vriendin Diana reparaties in de gebouwen uit te voeren, dan door zijn appartement om te toveren tot een ruimtecapsule. Want Youri droomt, geïnspireerd door zijn voornaamgenoot, van een astronautenbestaan en sleutelt aan een eigen utopie.

Na jarenlange research, en een gelijknamige kortfilm als vingeroefening, begonnen Liatard en Trouilh de opnamen voor hun speelfilm in augustus 2019. Vrijwel alle bewoners waren toen al vertrokken, en de voorbereidingen voor de sloop waren al begonnen. “Dat zorgde voor een bevreemdende sfeer en inspireerde onze acteurs”, vertellen de regisseurs. “De voorwerpen die de vertrekkers achterlieten hebben we trouwens gebruikt. Doordat de gebouwen inmiddels weg zijn, krijgt onze fictiefilm archiefwaarde.”

Toch hadden ze meteen fictie voor ogen. “Filmbeelden kunnen een locatie ‘archiveren’ en de leefwereld, de ‘realiteit’, van de mensen die er wonen vastleggen. Maar als fictie kunnen die filmbeelden ook onze geest prikkelen en onze blik verruimen.”

Open blik
Aanvankelijk dachten ze aan een mozaïekvertelling met bewonersherinneringen. Om een epische filmduur te vermijden kozen ze uiteindelijk voor een metaforisch verhaal verteld vanuit het standpunt van één jongere. “Al te vaak krijgt de cité-jeugd een ‘no future’-stempel, ook al vechten ze juist tegen uitzichtloosheid. Het is belangrijk om die clichés, het negatieve imago, te vernietigen. Onze blik gaat niet enkel naar het verleden maar ook naar de toekomst. We wilden iemand met het hart van een jongere, een optimist met een open blik. Youri droomt van de ruimte, van astronaut worden zoals Yuri Gagarin, de kosmonaut die zijn naam gaf aan het gebouw waar hij woont. Vluchten in jeugddromen is zijn manier om zich te redden.”

De jonge protagonist is een outsider, tegelijk kwetsbaar en krachtig, maar ook iemand die zijn gemeenschap koestert. “De medebewoners vormen de bemanning van zijn ruimteschip”, zegt Liatard. “De gemeenschap is zijn familie, hij wil ze niet verlaten en maakt hen onderdeel van zijn missie. Alles is dubbel bij Youri: hij is een eenzaat én een teamspeler, hij is verbonden met het verleden maar ook met een toekomstvisie, hij leeft in de cité maar droomt van de sterren. Als denkbeeldige astronaut navigeert hij tussen fantasie en realiteit, tussen herinneringen en actualiteit. Maar hij heeft de gemeenschap nodig om te functioneren.”

Levenslust
Gagarine is minder rauw en veel hoopvoller dan films als La haine (Mathieu Kassovitz, 1995) en Les misérables (Ladj Ly, 2019), mokerslagen die bol staan van discriminatie, geweld, woede en somberheid. Niet toevallig is Diana, het jonge Roma-meisje waarmee Youri optrekt, assertief en staat ze open voor andere gemeenschappen. Ze weigert om zich in een keurslijf te laten wurmen.

“Diana wordt geconfronteerd met ongelijkheden op sociaal-economisch en gender vlak, met druk van haar gemeenschap en haar eigen verlangen ergens bij te horen”, benadrukt Trouilh. “Youri en Diana zijn geen archetypische ‘kansarme’ personages. Het zijn vrije geesten die elkaar vinden in verzet en levenslust. Wanneer hij haar uitnodigt in zijn capsule is dat zowel een vlucht uit de grauwe realiteit, als verzet tegen de naderende vernietiging van het gebouw.”

Ondanks zijn actualiteitsgehalte baadt Gagarine in een dromerige fifties-sfeer. “We refereren aan een tijdperk van utopieën”, zegt Trouilh. “Daarom waren de documentairebeelden die de film openen zo’n geschenk, waarin bewoners van de nieuwe gebouwen de kosmonaut als symbool van vooruitgang en hoop zien. Te gek dat een Rus naar Ivry-sur-Seine afzakte voor een gebouw. Dat contrasteert met het negatieve imago waar de wijk nu mee worstelt.”

Na die documentaire openingsbeelden wordt het dagelijkse leven realistisch geschetst. Al snel baadt alles echter in een magisch-realistische sfeer. “Eigenlijk is Gagarine een evenwichtsoefening tussen realiteit en fantasie, tussen realisme en magie”, aldus Liatard. “We worden ondergedompeld in de geest van Youri, kijken door zijn ogen.” Na verloop van tijd tovert Youri zijn kamer om tot een ruimtecapsule met voorwerpen die hij in de wijk vindt. Technische vaardigheid, fantasie en creatief gebruik van grondstoffen gaan daarbij samen. Zo belanden we volgens Trouilh “op filmisch vlak in een visueel en auditief ander universum. In een meer poëtische, surreële wereld.”

Hergeboorte
Het slot, dat François Truffauts rol (als wetenschapper die de geluid- en lichtcommunicatie van aliens ontcijfert) in Steven Spielbergs Close Encounters of the Third Kind in herinnering brengt, draait om visuele morsetekens. “Net als dat personage zijn wij gebiologeerd door het vermogen van kinderen om een eigen taal te ontwikkelen, op andere manieren te communiceren dan volwassenen”, aldus Trouilh. “Het SOS-signaal van het gebouw is daar een metafoor voor.”

Liatard vult aan: “Op het vlak van taal is er een kloof tussen de buitenwijken en de stadscentra die leidt tot communicatiestoornis. De taalcodes van de cité worden verkeerd geïnterpreteerd en gestigmatiseerd waardoor jongeren zich onbegrepen voelen. Wanneer we proberen elkaars taal te begrijpen en over te nemen kunnen we polarisatie overstijgen.”

Het had voor de hand gelegen om de film af te sluiten met instortende gebouwen en depressieve bewoners. Met drama en tragiek. Maar Gagarine eindigt met een ‘opstijging’, een hergeboorte. Met schoonheid en betovering. “We willen niet enkel een getuigenis maar ook hoop brengen, complexe maar mooie levens tonen”, stelt Liatard. “Er ging iets verloren met het verdwijnen van de gebouwen, maar de bewoners blijven, net als hun verbondenheid met die plaats en met elkaar.”