Digna Sinke over Belle van Zuylen

Een lange adem. Dat is iets waarover cineaste Digna Sinke beslist beschikt. Vanaf 1979 heeft zij haar filmproject over Belle van Zuylen gekoesterd. Het resultaat is verrassend: een achttiende-eeuws vrouwenportret dat geen moment verouderd aandoet.

“Sommige Van Zuylen-kenners zijn verbijsterd dat ik ook zo uitgebreid Belle’s zwakheden toon”, vertelt Sinke. “Het misverstand is misschien dat veel mensen in haar een feministische heldin zien die permanent voor van alles en nog wat op de barricades stond. Maar als je haar brieven leest kom je ook periodes van grote depressies tegen, van ziekte. Ze keek al die jaren over m’n schouder mee, ik hoop dat zij de film vanuit de hemel goed beoordeelt. Streng is ze wel.”

‘In die tijd maakte ik kennis met de eerste vrouw die ik heb gekend met een superieure geest, een van de intelligentste vrouwen die ik ooit heb ontmoet.’ Aldus Benjamin Constant. In januari 1786 reisde Belle van Zuylen (zoals de bewuste vrouw heette), vanuit het Zwitserse dorpje Colombier waar zij sinds haar huwelijk met De Charrière woonde, naar Parijs. In haar eentje. Het was de eerste keer dat zij zonder haar echtgenoot een reis ondernam. Belle voelde zich ongedurig in haar kinderloos gebleven huwelijk, tussen haar weinig sprankelende echtgenoot en twee ongehuwde schoonzussen die het huishouden voor hun rekening namen. Belle snakte naar wat cultureel leven en hoopte in Parijs een meer inspirerende omgeving te vinden.

Relatie-in-brieven
In de eerste maanden van 1787 ontmoette zij in de salon van madame Saurin, waar elke week de verlichte elite bijeenkwam, Benjamin Constant, die met zijn negentien jaar twintig jaar jonger was dan zij. De jongeman zou later schrijven: ‘Zij was afkomstig uit een van de voornaamste families in Holland. […] Haar geest verrukte mij. Dagen en nachten brachten wij samen pratend door. Zij was heel streng in haar oordeel over iedereen die zij zag. Ik was van nature zeer spotziek. Wij pasten volmaakt bij elkaar.’

Acht jaar zou hun gepassioneerde relatie-in-brieven duren. Bij tussenpozen voegde de grillige Constant zich bij haar in Colombier. In die tijd liet de Franse Revolutie vrijwel niemands persoonlijke leven ongemoeid. De afstandelijke, rationele betrokkenheid van de schrijvers en filosofen uit de achttiende eeuw werd verdrongen door emotionele partijkeuzes waarbij het doel voortaan de middelen heiligde. De briefwisseling tussen Belle van Zuylen en Benjamin Constant werd daarmee een briefwisseling op het breukvlak van twee eeuwen, op het breukvlak van Verlichting en Romantiek.

Dat moet volgens de brievenvertaalster Greetje van den Bergh de belangrijkste reden geweest waarom de vriendschap en liefde tussen de twee aan elkaar gewaagde verwante geesten geen stand kon houden. “Het is al te simpel om de breuk tussen Belle van Zuylen en Benjamin Constant — inmiddels verliefd geworden op leeftijdgenote Germaine de Stael — af te doen als het bekende patroon van de oude maîtresse die plaats maakt voor een nieuwe; de moederlijke vriendin die wordt vervangen door een vriendin van eigen leeftijd. Het ging niet alleen om een affectief conflict, en zelfs niet om een generatieconflict, maar ook om een ideologisch conflict. Al veel eerder blijkt in hun beider verhouding tegenover de Franse Revolutie dat de Verlichting botst met de Romantiek.”

Twintig jaar geleden had Belle van Zuylen reeds een kleine schare liefhebbers, vooral in kringen van vrouwelijke taalstudenten en feministes. De bewondering kende echter grenzen. Onze eigen Belle bracht weliswaar inspiratie uit de verre achttiende eeuw, maar ze hoorde eigenlijk tot de verkeerde klasse, de bourgeoisie. De indruk van het stijve, in het Frans schrijvende elitevrouwtje, werd al snel gewekt. Zeker als je je niet tot het bot in haar verdiepte. En dat was door de toenmalige informatie niet gemakkelijk. Gelukkig dat steeds meer werkelijk geïnteresseerde specialisten zich voor Belle sterk maakten. Uitgever Geert van Oorschot bijvoorbeeld, die het voortouw nam om Belle’s verzamelde werken uit te geven, dit voorjaar door zijn zoon gecompleteerd met de uitgebalanceerde biografie door Pierre H. en Simone Dubois.

Biografische film
Het was 1979 toen componist/musicoloog Marius Flothuis zich op Belle’s muzikale erfenis stortte. Op een verjaardagsfeestje ontmoette Flothuis cineaste Digna Sinke en daar sprak hij zijn verbazing uit over het feit dat over deze beroemde Belle van Zuylen nog nooit een film was gemaakt. Sinke voelde zich aangesproken. Had zij niet toen zij nog op de Filmacademie zat ooit Belle van Zuylens brievenboekje Rebels en beminnelijk gekocht? De filmmaakster maakte vanaf die tijd in versneld tempo kennis met het leven van wat haar hoofdpersonage zou worden.

Sinke, die gewend is zowel in non-fictie als drama te denken (zowel documentaires, al dan niet in opdracht, als speelfilms maken deel uit van haar eigenwijze oeuvre) koos gaandeweg voor de verbeelding van Belle’s leven in fictie. Zij las alle brieven en het motief van de biografische film werd al gauw helder. Zoals zij het zelf uitdrukt: “een balans vinden tussen gevoel en verstand”. Toch zou de briefwisseling die Belle van Zuylen (inmiddels madame de Charrière naar haar echtgenoot) met de twintig jaar jongere Benjamin Constant voerde en waarop de film zich concentreert het thema gaandeweg beïnvloeden.

Digna Sinke: “Integriteit tegenover opportunisme, dat is eruit gegroeid. Het is essentieel geworden hoe die twee mensen daar tegenover staan. Ook omdat de twee met elkaar corresponderende achttiende-eeuwse intellectuelen elkaar daadwerkelijk opzochten om zo lang mogelijk in elkaars gezelschap te vertoeven, koos ik voor deze periode uit Belle’s leven, voor en na de Franse Revolutie.”

Een correspondentie in filmvorm gegoten, is dat geen contradictio in terminis? Sinke: “Belle is vrijwel constant in beeld dus kon ik meer van Benjamins brieven gebruiken. Later nam ik ook meer zinnen van haar brieven op, tenslotte is zij de hoofdpersoon.” In de film spreken de acteurs in wonderschone dialogen. De taal uit de brieven is duidelijk te herkennen. “Het scenario kwam tot ontwikkeling mede dankzij Roelof Kiers van VPRO. Nadat hij het project in eerste instantie had begeleid, trok hij zich bij het voltooien van het scenario terug, omdat de zijn omroep bij nader inzien niet geïnteresseerd zou zijn in historische onderwerpen.” Het was inmiddels 1985 en er werd naar coproducerende landen gezocht, maar er bleken te weinig potentiële gegadigden.

Vleugeltjes
Als reactie op zoveel onwil en onbegrip besloot Sinke eerst iets heel anders te maken. Geen historisch onderwerp? Dan maar een film over de verhouding tussen moderne mensen in Nederlandse setting. De kleine speelfilm Boven de bergen (1991) was het directe gevolg. Als je goed oplet zie je parallellen met het Belle van Zuylen-script. In deze wandel-roadmovie vindt ook een confrontatie plaats tussen een jongere man en een oudere vrouw. De vrouw worstelt eveneens met haar artistieke geweten en integriteit.

Toen eenmaal werd besloten tot een low budget-drama over Belle’s leven (het werd trouwens de duurste productie die Digna Sinke tot nu toe maakte) bleken nog niet alle obstakels snel overwonnen. Sinke: “Kort voor de draaiperiode struikelde het Produktiefonds nog over de dialoog. Jan Blokker vond de zinnen ‘looïg’ en de tekst ‘moest meer vleugeltjes krijgen’. Er werd een scherpere dialoog geëist. Hella Haasse beoordeelde de zinnen wél positief, het Produktiefonds schoof Haasse’s brief echter koel terzijde. Maar omdat inmiddels de acteurs al waren gecontracteerd kon er toch gestart worden.”

Al snel had de regiseusse Will van Kralingen voor ogen als hoofdrolspeelster. Het blijkt een juiste keuze. Zoals Van Kralingen de taal soepelheid en tegelijkertijd status geeft is fantastisch. Een jaar voorafgaand aan de opnamen werd zij al aangenomen, zodat haar vaste werk bij toneelgezelschap Het Nationale Toneel er niet onder zou lijden. Voor alle rollen is gezocht in de toneelwereld, zelfs de kleinste bijrollen worden uitstekend bezet. Laus Steenbeeke is als Benjamin Constant met zijn vuurrode haar geen moment belachelijk. De achttiende-eeuwse ironie is niet alleen aanwezig in de tekst, maar ook de gebaren zijn vol ingehouden emotie. De acteursstal tovert levende mensen uit de briefwisseling tevoorschijn.

Elegant
Digna Sinke: “Ik vind de draaiperiode leuker dan vroeger, toen vond ik het eng. Ervaring maakt dat ik mij er gemakkelijker bij voel. Het is fantastisch om te kijken hoe de acteurs hun rollen spelen, het is ronduit spannend.” Het is de derde film die Sinke met cameraman Goert Giltay maakte. En alhoewel er heel weinig beweging in de cameravoering zit, krijg je de indruk van een uitgekiende choreografie. Sinke: “Als ik aan het schrijven ben zie ik een soort sfeer en licht, ik maak een storyboard. Die zekerheid heb ik nodig.”

De oplossing voor de overgangen tussen de vragen en antwoorden in briefvorm is elegant opgelost in de montage. Terwijl we Belle en Benjamin hun niet mis te verstane zinnen horen voorlezen zien we beelden van een contrasterende natuur. Als het gaat over een storm op het Lake Windemere zien we niet het geijkte beeld van water, maar ruisende bomen en het geluid van regen. De natuurbeelden corresponderen dus niet altijd met de inhoud van de brieven. En dat geeft de film een eigen ritme. Dat geeft de film lucht, zodat je de soms tegenstrijdige gedachten van Belle — op papier of letterlijk in beeld — goed in je op kunt nemen en proeven.

In dat opzicht is deze Nederlandse productie een waagstuk. Een zeer geslaagd waagstuk, want het morele dilemma dat in het innerlijk van Belle van Zuylen speelt wordt nergens banaal. Inhoud en vorm zijn organisch aaneengesmeed. Sinds de ontsluiting van Belle van Zuylens omvangrijke werk konden we een heldin in de armen sluiten. Will van Kralingen heeft haar in deze liefdevolle biografie genuanceerd tot leven gewekt.