Dénes Nagy over Natural Light

Voor de Hongaarse filmmaker Dénes Nagy stond vast dat zijn eerste speelfilm moest draaien om gezichten en gebaren. Dat zijn film Natural Light zich in de Tweede Wereldoorlog zou afspelen, volgde pas later. “Het onderwerp fascineerde me vooral vanwege de unheimische situatie: mensen die zich in het onbekende moeten begeven.”

Twee dingen die opvallen aan Dénes Nagy, die met zijn speelfilmdebuut Natural Light (Természetes fény) direct de Zilveren Beer voor Beste Regie won op het filmfestival van Berlijn in 2021: hij vertelt gedreven én hij is goedlachs. Zijn snelle manier van praten lijkt het tempo van zijn gedachten maar net bij te kunnen houden. Af en toe polst hij tijdens zijn antwoord nog even wat de vraag ook alweer was.

Het contrast met zijn film en hoofdpersoon kan nauwelijks groter zijn. Natural Light draait om tot korporaal benoemde boer István Semetka (een ingetogen eerste rol van Ferenc Szabó). Door ogenschijnlijk verstilde landschappen en soms nauwelijks uitgelegde situaties, gidst Nagy ons in zijn film door de Tweede Wereldoorlog. Gidsen is misschien al een te groot woord; hij toont het ons zoals het aan Semetka verschijnt. De film is extreem losjes gebaseerd op het gelijknamige boek van Pál Závada (daarover later meer), en neemt ons mee met Hongaarse troepen die samen met de Duitse bezetter in de Sovjet-Unie jagen op partizanen.

Nagy’s film is nog het best te omschrijven als een humanistische oorlogsfilm. De Tweede Wereldoorlog drukt zijn stempel, maar het gaat hier vooral om het individu, de hoofdpersoon die voor morele dilemma’s komt te staan. Door zijn verstilling blijft ongrijpbaar wat er in hem omgaat en welke situatie welke gedachte heeft gestart.

Uiterst secuur creëert Nagy de toon van oorlog en de mentale chaos die het met zich meebrengt. Maar het vertellen van een oorlogsverhaal was niet zijn uitgangspunt, vertelt hij: “Nog voor ik een onderwerp had, wist ik twee dingen: dat ik een lange speelfilm wilde maken en dat ik daarbij vooral wilde focussen op gezichten en gebaren, zoals al het geval was in mijn eerdere werk. Ik ben niet het soort regisseur dat conflicten en dialogen creëert, ik probeer de werkelijkheid naar fictie te brengen om me vervolgens daarop te richten, dat is wat ik wil observeren.”

Is de zoektocht naar authenticiteit ook de reden dat u niet met professionele acteurs wilde werken? “Precies, ik wilde alleen met amateurs werken. De concrete realiteit van een echt gezicht of een landschap is zoveel sterker dan iets wat ik zou kunnen creëren. Daar zit voor mij ook het meeste werk in: het vinden van de juiste gezichten en landschappen. De casting is waar het op aankomt, meer nog dan het filmen zelf. De Russische personages moesten bijvoorbeeld gespeeld worden door Russen – die Russisch spreken, een net wat andere gezichtsstructuur hebben, hun eigen manier van praten en bewegen. Voor de Hongaarse cast was het belangrijk dat ze van het platteland kwam, boeren met de fysieke kenmerken en de tongval van de personages die ze ‘spelen’. Zulke details maken voor mij de film. Kort door de bocht gezegd zit mijn werk er vooral in daarnaar op zoek te gaan, om dat samen te brengen. Deze film had niet kunnen werken met een nagebouwd Rusland op een set in Hongarije, in plaats van de gebruikte locaties in Letland.”

Het doet me denken aan de Waalse broers Dardenne, die begonnen als documentairemakers en in hun eerste fictiefilms ook veel amateurs gebruikten. “De Dardennes zijn ook erg belangrijk voor me, al maken ze heel andere films dan ik – ze observeren veel minder en hun personages zijn veel actiever. Mijn personages zijn passief, wat een heel andere dramaturgie met zich meebrengt. Dramaturgie gaat meestal om het creëren van conflicten: een personage dat moet kiezen links of rechts te gaan, de goede kant op of wellicht de verkeerde kant op. En als die keuze gemaakt is, handelt het personage naar zijn keuze. Maar in mijn film is er geen conflict. Ik verstop het als het ware, je kunt niet duidelijk aanwijzen waar en wanneer een verandering of een keuze plaatsvindt. Ik bewaar meer afstand tot mijn personages. Van buiten zie je hun verstilling, maar je voelt wel voortdurend de twijfel die daaronder woedt.”

Uw niet-professionele acteurs zijn bezig met wat er van ze verlangd wordt, of hoe ze voor de camera moeten handelen. Tegelijkertijd bent u op zoek naar een realiteit of waarachtigheid die u bij ze wilt betrappen. Dat lijkt een paradox. Welke ruimte of opdracht geeft u hen zodat u vervolgens toch kan blijven observeren? “We moesten vooral situaties bedenken die een dagelijkse routine hebben. Eten, je voeten of haar wassen, zingen. Basishandelingen die je niet hoeft te repeteren. Hoe iemand brood snijdt, zegt me bijvoorbeeld heel veel over hoe hij de afgelopen tien jaar geleefd heeft. Dat wil ik niet eens repeteren en ik heb ook geen vooropgezet beeld van hoe dat eruit moet zien. Professionele acteurs zullen je opties geven, hoe het op verschillende manieren kan, maar iemand die op de boerderij werkt en leeft heeft gewoon zijn manier, die een heel eigen geschiedenis met zich meebrengt. Hoe dat brood gesneden wordt, vormt al een personage. Ik wil daar geen controle op uitoefenen. Het enige waar ik controle op heb is dat ik de juiste persoon voor de juiste situatie kies. Hetzelfde geldt voor hun handen. Ze doen fysiek werk, onder harde omstandigheden, buiten in de kou. Dat zie je in één oogopslag. Zulke concrete dingen hebben zo veel betekenis in zich, en dat kan allemaal gezegd worden zonder dat je er ook maar één dialoog aan hoeft te wijden.”

Heeft u getwijfeld voor u besloot dat de film over de Tweede Wereldoorlog moest gaan? Het is een beladen onderwerp, zeker voor een debuutfilm. “Ik wist dat ik fictie wilde maken, dat stond vast, en toen stuitte ik op het historische onderwerp van Hongaarse soldaten en hun geweldsdelicten in Rusland. Dat fascineerde me enorm, om meerdere redenen. Ik zag dat het zou kunnen werken vanwege de unheimische situatie: mensen die zich in het onbekende moeten begeven, een zone waarin ze niet weten wat ze te wachten staat en waarin ze een vijand moeten vinden die ze niet te zien krijgen. Er is maar een vaag beeld van wat er om ze heen gebeurt.
“De oorlog was weliswaar niet ons startpunt, maar we vinden het wel belangrijk dit bespreekbaar te maken, vooral voor Hongaren. Er is nog veel in onze geschiedenis dat we, laten we zeggen, weigeren onder ogen te zien.
“In de film zelf kies ik overigens geen kant. Ik was er niet op uit Hongaren als het slechte kamp te portretteren. In de meeste oorlogsfilms van de afgelopen zeventig jaar gaat het over de goede Amerikanen en de slechte Duitsers. Aan dat gesprek wil ik niet deelnemen. Ik wil die onbekende Hongaarse soldaten laten zien en in hun aanwezigheid zijn. Het gaat me erom hoe mensen die in deze situatie terechtkwamen hun oriëntatie verloren, niet om mijn mening daarover op te leggen. Wat ik ook wil laten zien is de overeenkomst tussen de Hongaarse boeren, het leger, en de Russische boeren, de burgers. In feite precies dezelfde mensen. Het enige grote onderscheid is dat de ene groep een uniform draagt.”

Natural Light is formeel gebaseerd op de gelijknamige roman van Pál Závada, maar u gebruikte daar slechts enkele fragmenten van. Zou u de film alsnog een boekverfilming noemen? “Ik stuitte op het boek toen ik al wist dat ik met amateurs wilde werken en een film over dit onderwerp wilde maken in een Russisch landschap. Als een missend derde element. Het is inderdaad wel een goede vraag of je dit nu een boekverfilming moet noemen of niet. Ik heb de titel van het boek gebruikt, de namen van de personages overgenomen, maar in feite heeft het niks meer van doen met het verhaal van het boek. Dat omvat bijna twintig jaar, terwijl het in mijn film om een aantal dagen gaat. Ik vind het oké om het een verfilming te noemen omdat het overeenkomt met het idee en de omschrijving van de dilemma’s van de hoofdpersoon, om hem is het me vooral te doen. Ik moet je eerlijk bekennen, het maakt me zelf niet zo veel uit of mensen het als een verfilming zien of niet. Omdat ik de titel van het boek gebruik is het wel zo eerlijk het een verfilming te noemen. En daarbij, ik vind de titel van het boek heel goed passen, ook al is het niet per se duidelijk wat de betekenis ervan zou moeten zijn.”