Arantxa Echevarría over Carmen & Lola

Op 49-jarige leeftijd debuteert Arantxa Echevarría met Carmen & Lola, een verhaal van een onmogelijke lesbische liefde in de Spaanse Roma-gemeenschap. “In Spanje is het zeer moeilijk om een vrouw te zijn.”

De in Bilbao geboren Spaanse cineast Arantxa Echevarría verzamelt festivalprijzen en Goya Awards met haar gipsy liefdesdrama Carmen & Lola, maar de ontstaansgeschiedenis van haar even energieke als persoonlijke langspeelfilmdebuut was een lange worsteling. “Een leven lang”, zei Echevarría toen we tijdens Film Fest Gent vroegen hoe lang ze bezig was geweest. “Ik kreeg het idee in 2009 maar begon het pas in 2012 uit te werken en het duurde tot 2018 voor hij af was. Films maken vraagt tijd maar voor vrouwen duurt het altijd iets langer. Ook al werk je zoals ik sinds je achttiende in de filmindustrie. Dat moet beter.”

U laat Carmens moeder meteen zeggen dat jongeren een toekomst nodig hebben. “Met de eerste filmbeelden zet ik de personages gelijk neer. Het gaat om de Spaanse Roma-gemeenschap en meisjes die er hun identiteit en plaats zoeken. De boodschap is dat het soms moeilijk is om jezelf te zijn in je eigen omgeving. Je moet er vaak vechten voor je toekomst. De Roma waren katholiek tot ze zo’n veertig jaar geleden evangelisten werden. Daarbij voerden ze een strenge scheiding tussen mannen en vrouwen door. In een sterk patriarchale samenleving kregen vrouwen een puur dienende rol. Bovendien groeide de druk om zich te conformeren aan de regels.”

Dit voelt als een film die u móest maken. “Hij is heel persoonlijk. Ik dacht aan mijn eerste liefde, aan de intensiteit van het gevoel dat je nooit meer zo zal liefhebben. Wat later niet blijkt te kloppen. Daarnaast wilde ik praten over vrouw-zijn. Ik ben 49 jaar en Carmen & Lola is mijn eerste film. Waarom? Volgens mij omdat ik een vrouw ben. Zeker in Spanje is het nog altijd zeer moeilijk om een vrouw te zijn. Het personage van Lola’s moeder Flor is gebaseerd op mijn eigen moeder. Zij staat voor de vrouwelijke ervaring in Spanje en het besef dat vrouwen meer ruimte moeten krijgen om zich te ontwikkelen. Ik wilde het nadrukkelijk hebben over de behoefte aan empowerment van vrouwen.”

Maar ook over liefde. “Over hoe de kracht van liefde de angst om anders te zijn overwint. Er is moed nodig om deze gemeenschap te verlaten maar je kan niet anders wanneer je een relatie met iemand van hetzelfde geslacht aangaat. De film eindigt aan zee omdat ik wilde afsluiten met hoop. Ik ken te veel slecht eindigende verhalen met homoseksuele personages die zelfmoord plegen of gedood worden. Daarom die positieve boodschap: het leven is geweldig en wanneer je gelooft in jezelf kun je het halen. Hoe moeilijk het ook is. Een deprimerend slot zou de status quo versterken, jongeren aanzetten om vooral niets te doen.”

Niet-professionele acteurs zorgen voor authenticiteit. “Ik vond ze pas na lang zoeken. Om op locatie te draaien had ik gedoogsteun van de gemeenschap nodig. Daarom sprak ik met een gerespecteerde ouderling. Dat liep moeizaam want hij wilde een mannelijke contactpersoon. ‘Waar is je echtgenoot?’ vroeg hij. Ik heb geen man, dus ik moest een willekeurig iemand optrommelen. Ik benadrukte dat ik ‘paya’ [zoals Spaanse Roma witte niet-Roma noemen, IdK] ben en mijn payo-centrische verhaal niet wilde aanpassen. De reacties bleven vijandig. De Roma vonden dat ik het recht niet had om deze film te maken. Voor hen bestaat homoseksualiteit niet, is het een payo-uitvinding die de zuiverheid van hun ras bedreigt.”

Wanneer Lola’s moeder Carmens liefdesbrief ontdekt, volgt een intense confrontatie. “De opname gebeurde in één shot. Dat was nodig omdat niet-professionele acteurs niet kunnen terugvallen op een technische bagage. Ze moeten de scène emotioneel beleven. Daarvoor gebruikten we trucs. Zo vroegen we de actrice die Lola’s moeder speelt het gevoel op te roepen wanneer haar zoon zou vertellen dat ze nooit kleinkinderen ging krijgen. Die pijn is immens voor een gipsymoeder en de gedachte eraan hielp haar. Anderzijds drukten de acteurs ook hun stempel op de film. Zo stond in het script dat Carmens vader haar zonder eten naar haar kamer stuurt. ‘Dat zou ik nooit doen’, zei de acteur, ‘een gipsy zorgt er altijd eerst voor dat zijn kinderen eten hebben.’ Een andere keer belde een actrice die een belangrijke rol had dat ze de volgende dag niet kon komen. Haar man had ruzie gemaakt met een andere gipsy en werd vanuit Madrid naar Sevilla gestuurd. Voor zes maanden! We moesten haar plotseling uit het verhaal schrappen.”

Lola’s graffiti spreekt boekdelen. “Lola heeft iets te zeggen, ze drukt dingen uit die ze niet kan of mag zeggen door op de muren te schilderen. Haar graffiti weerspiegelt haar persoonlijkheid en haar verborgen seksuele gevoelens. In haar eigen buurt en zichtbaar voor de gemeenschap. Het levert haar vrijheid maar ook bestraffing op. Daarbij speelt ook verliefdheid: je denkt alleen aan je geliefde en vergeet dat er een
wereld is die toekijkt.”

De uitkijktoren die de wijk domineert, symboliseert die controle. “Toen Franco een grote weg rond Madrid liet bouwen, dwong hij velen te verhuizen naar deze wijk ten noorden van Madrid. Maar hij was bang en liet een toren bouwen van waaruit de politie iedereen in het vizier hield. Het is nu een toren van Babel met een mix van talen, religies en culturen.”

Je focust op blikken. “Omdat het in de Roma-gemeenschap belangrijk is wat mensen denken over jou. Iedereen houdt iedereen in de gaten. Het is oké om gay te zijn wanneer niemand het weet, wanneer de familie je in de kast kan houden. Maar uit je echte emoties, dan bots je met iedereen. Wanneer gipsymeisjes lesbisch zijn is het altijd de fout van de moeder. In de Roma-gemeenschap is de man de baas en zijn vrouwen verantwoordelijk voor de opvoeding van meisjes. Het is een systeem van controle en onderdrukking.
“Meisjes beleven een kortstondige adolescentie. Vanaf hun twaalfde jaar is hun bestaan erg geseksualiseerd: ze worden mooi gemaakt, gebruiken lippenstift, spelen moeder in rollenspellen. Dan ontmoeten ze een jongen die ze wel leuk vinden en uit angst voor een verlies van maagdelijkheid én roddels wordt er meteen een verloving aan gekoppeld. Daardoor studeren meisjes niet en belanden ze in een sociale gevangenis.
“Om je homoseksualiteit te beleven moet je je familie en gemeenschap opgeven. Maar omdat ze in de racistische wereld van de payos evenmin welkom zijn, worden meisjes gedwongen te kiezen tussen hun seksualiteit en hun leven. Meestal kiezen ze ervoor om hun homoseksualiteit verborgen te houden. Wie genoeg lef heeft gaat weg maar betaalt daarvoor wel een prijs. Toch geeft Carmen & Lola aan dat er hoop is. En dat liefde mooi is.”