Filmmaker Agnieszka Holland doelwit laster­campagne

Rond de Poolse première van Agnieszka Hollands Green Border (Speciale Juryprijs Venetië) keerden Poolse regeringsleden en rechts-extremisten zich ongekend fel tegen het vluchtelingendrama en zijn maker. De gerenommeerde cineast heeft lijfwachten in moeten huren om nog veilig de deur uit te kunnen.

De minister van justitie die de film in een tweet ‘nazi-propaganda’ noemt. De president die op tv een oproep doet de film te boycotten. De onderminister van binnenlandse zaken die eist dat filmtheaters voorafgaand aan de vertoning een regeringsvideo draaien, ter correctie op de inhoud. Rechts-extremisten die met spandoeken demonstreren voor bioscopen die de film vertonen. En honderden doodsbedreigingen uit rechts-extremistische hoek aan het adres van de filmmaker.

De reacties in Polen op Agnieszka Hollands vluchtelingendrama Green Border zijn ongekend. Holland zag zich erdoor genoopt lijfwachten in te huren om nog veilig de deur uit te kunnen.

De film geeft een fictieve weerslag van ware gebeurtenissen, gezien door de ogen van vluchtelingen, activisten en grensbewakers, aan de Pools-Wit-Russische grens in 2021. Daar werden toen vluchtelingen uit voornamelijk Noord-Afrika en het Midden-Oosten heen en weer gejaagd in het verraderlijke moerasgebied tussen beide landen. Dit nadat de Wit-Russische autocratische leider Loekasjenko – om de EU een hak te zetten na het instellen van sancties vanwege zijn steun aan Ruslands grootschalige invasie van Oekraïne – vluchtelingen daarnaartoe had gelokt door voor te wenden dat ze vrije doorgang zouden krijgen.

Nog voor de première in Venetië begin september – zonder dat de film ook nog maar door iemand was gezien – startte de Poolse regering een lastercampagne tegen Hollands nieuwe film. Die nam in de weken daarna, rond de Poolse uitbreng van Green Border op 22 september 2023, ongekende proporties aan in de uitgelokte furieuze reacties uit conservatieve hoek. In aanloop naar de Poolse verkiezingen van komende zondag 15 oktober, werd de film door de zittende rechtse regeringspartij PiS tot mikpunt gemaakt om hun verkiezingscampagne kracht bij te zetten in wat een nek-aan-nekrace dreigt te worden met de liberale oppositieleider, voormalig premier en ex-voorzitter van de Europese Raad Donald Tusk.

Kern van die campagne is dat de nationalistische PiS de enige partij zou zijn die de veiligheid van het land kan waarborgen tegen externe vijanden en ongewenste migranten. De regering-Morawiecki, die hoopt op een derde termijn, heeft voor komende zondag ook een referendum uitgeschreven waarbij burgers een volgens critici gekleurde vraag wordt gesteld over of ze het neerhalen steunen van een metershoog hek langs de grens met Wit-Rusland dat daar sinds begin vorig jaar is gebouwd. Positieve reacties op de film zouden volgens Morawiecki “de rode loper uitrollen voor illegale migranten die ons land dreigen te destabiliseren“.

De regeringskopstukken gingen er ongezien vanuit dat Holland in haar film grensbewakers afviel en eisten dat er voorafgaand aan de vertoning in bioscopen een regeringsvideo zou worden vertoond, waarin het werk van grenswachters wordt geprezen. De Poolse correspondent van NRC, die de film ging bekijken, meldt dat aan die eis in de bioscoop die hij bezocht in elk geval niet werd voldaan. In een stadje even buiten Warschau werden echter vertoningen geschrapt.

In reactie op de eerste, beledigende uitingen van de minister van justitie, die de film over de migrantencrisis aan de Pools-Wit-Russische grens ongezien vergeleek met een nazi-propaganda-film die “Polen als bandieten en moordenaars afbeeldt”, eiste Holland excuses en dreigde ze naar de rechter te stappen wegens smaad.

De minister bleef bij zijn uitspraken en zei (aldus NRC) het oordeel van de rechtbank niet te vrezen, aangezien dat “niet het Laatste Oordeel is”. Een Warschause rechtbank bepaalde op 26 september dat de minister van justitie zich diende te onthouden van uitspraken waarin hij Holland of haar werk met criminele, autoritaire regimes vergeleek. De staatssecretaris van justitie beweerde daarop dat de regisseur de minister zo zijn vrije meningsuiting ontneemt.

Een dag eerder, op 25 september, meldde The Hollywood Reporter dat een zeskoppige Poolse selectiecommissie na een taaie, verhitte discussie met vier tegen twee het onomstreden The Peasants – een ‘weelderige vertelling in folklore-stijl’ – boven Green Border tot inzending voor de Oscars heeft verkozen. The Peasants, een animatieverfilming van een Nobelprijs-winnende roman uit 1924, is gemaakt door DK en Hugh Welchman, het Pools-Britse regisseurskoppel dat eerder Loving Vincent maakte, dat in 2018 een Oscar-nominatie kreeg. Holland werd op haar beurt al drie keer voor een Oscar genomineerd, met Angry Harvest (1985), Europa Europa (1990) en In Darkness (2011).

Holland, die alle commissieleden kent, liet in reactie daarop weten The Peasants een prima film te vinden, maar stak niet onder stoelen of banken dat de leden die kozen voor de veilige weg zich lieten leiden door angst om door de regering te worden gestraft met het intrekken of afwijzen van financiële steun voor hun films.

Omdat Holland wilde voorkomen dat de regering de productie van haar film zou dwarsbomen, besloot zij geen aanvraag voor staatssteun in te dienen bij het Poolse Film Instituut. Wel kreeg de internationale coproductie steun van een Pools regionaal filmfonds, naast financiering van verschillende partijen uit de VS, Frankrijk, Tsjechië, België, Duitsland en Turkije.

Groot is de tegenstelling met de juichende internationale ontvangst van Green Border in Venetië, waar het werd bekroond met de Speciale Juryprijs. The Hollywood Reporter sprak van een ‘verpletterende dramatische triomf’ en ‘een diep ontroerend, onberispelijk uitgevoerd, meerstemmig drama’. The Guardian beschreef Green Border als ‘een stomp tegen je zenuwstelsel’ en ‘een vitaal filmisch getuigenverslag van wat er op dit moment in Europa gaande is’. Het Britse Screen Daily loofde Hollands ‘vernietigende portret van de Europese vluchtelingencrisis’ als ‘een pijnlijke en soms slopende kijkervaring, die haar kracht in belangrijke mate ontleent aan de rauwe authenticiteit van de vertolkingen (meerdere acteurs zijn zelf vluchteling), sobere muziek en meesterlijke enscenering’.

Na de aanval van de Poolse regering kreeg Holland internationale steun van onder meer de Poolse Women in Film Association, de Federation of European Screen Directors (FERA) en de Directors Guild of America. De European Film Academy, waarvan Holland voorzitter is, eiste ‘een onmiddellijk eind aan de vijandigheid en dreigementen’.

Filmkrant-redacteur Hugo Emmerzael, die Green Border in Venetië zag en Holland er daar over sprak: “De agressieve lompheid van de Poolse backlash staat in schril contrast tot hoe empathisch de film is. Holland heeft de durf het grensconflict in de ogen te zien met alle nuances. Ze toont in haar film óók begrip voor de grenswachters, hoe die worden meegenomen in een proces waarin ze de ander als een Untermensch moeten gaan zien. Een van de personages is een agent van de grenspolitie, je ziet de indoctrinatie en ook zijn interne conflict. Dat komt naar voren in een sterke scène. Zijn zwangere partner maakt zich zorgen om hem: naarmate de situatie uit de hand loopt, gaat hij meer drinken. Als zij op sociale media een filmpje ziet over het tumult aan de grens, maakt ze hem midden in de nacht bezorgd wakker. Hij zegt dan, nog steeds dronken: ‘Iedereen is de laatste tijd meer aan het drinken.’ Dat is zo’n veelzeggende zin, omdat ze allemaal op die manier proberen weg te kijken van het probleem; niemand kan daarmee omgaan. Zo’n groot moreel falen kan geen stand houden.”

In het interview met Emmerzael in Venetië zei Holland: “Natuurlijk ben ik boos op de regering die een situatie laat ontstaan waarin grenswachters moeten kiezen tussen het begaan van wreedheden of zich ziek melden. Dat is niet normaal. Maar we willen met deze film over niemand oordelen. We willen aan iedereen recht doen.”

Over de lastercampagne van de regeringsleden zei ze: “Ze hebben hun mening klaar zonder kennis te hebben genomen van de realiteit. Ze creëren een fake reality, waarin wit zwart is en zwart wit. Een Matrix-wereld waar van slachtoffers daders worden gemaakt en de daders de slachtoffers zijn. Dat betekent dat de realiteit er voor hen niet toe doet.”

De Poolse distributeur meldde dat Green Border met 137 duizend bezoekers in het eerste weekend de tot dan toe best bezochte Poolse film van het jaar werd. Tegen Al Jazeera zei Holland daar op 10 oktober over: “Ondanks de tegenwerking gaan mensen de film bekijken. Ze discussiëren erover, huilen, uiten heel diepe emoties. Dat is wat ik wilde: de harten en het geweten van mijn medeburgers beroeren.”

Green Border is aangekocht door de Nederlandse distributeur September Film, die de film in het voorjaar van 2024 zal uitbrengen. Het volledige interview met Agnieszka Holland zal dan in Filmkrant verschijnen.