Cannes 2024, blog 2: Oekraïne

Filmkrant doet verslag van het 77e filmfestival van Cannes, waar een nieuwe documentaire van Sergei Loznitsa Oekraïne in oorlogstijd vastlegt. “Het is triest dat de geschiedenis zich altijd weer herhaalt.”

Aan documentaires over de oorlog in Oekraïne is geen tekort, al passeren op de grote filmfestivals veel films met nogal twijfelachtige intenties – we noemen Sean Penns egocentrische Superpower. Het wekt geen verbazing dat de meer substantiële en significante nonfictie over de staat en de ziel van het belegerde land uit de koker van de Oekraïense regisseur Sergei Loznitsa komt, die met eerdere werken als Maidan (2014) en Donbass (2018) al reflecteerde op hoe de geschiedenis zijn geboorteland met genadeloos tempo lijkt in te halen.

Loznitsa’s nieuwste film The Invasion is uitgebreid en rigoureus, een film van bijna tweeëneenhalf uur opgebroken in allerlei vignetten die een greep uit het leven tonen van een land in conflict. Scènes in scholen, ziekenhuizen en kerken worden afgewisseld met huwelijken, nationale herdenkingsdagen en andere publieke vieringen. Wat Loznitsa met zijn film vooral toont is hoe het leven nog altijd doorgaat, ongeacht de haperingen en onderbrekingen door het zoveelste luchtalarm. Het is een beetje alsof je naar Loznitsa’s Blockade (2005) kijkt, een archieffilm over de belegering van Leningrad tijdens de Grote Patriottische Oorlog, maar dan in de wetenschap dat wat je ziet nu nog steeds gaande is.

De statische cameravoering van eerdere observerende documentaires als Victory Day (2018) en Austerlitz (2016) bepaalt hier ook de vorm. Herkenbaar Loznitsa dus, en dat terwijl de regisseur zelf niet fysiek aanwezig was bij de opnames. Hij stuurde van afstand een klein team aan. Met het materiaal dat zo binnendruppelde maakte hij een van de meer complete en doortastende films over de huidige staat van Oekraïne. Op het dakterras van het festivalterrein sprak ik vandaag met Loznitsa over wat binnen de programmering van deze Cannes-editie de meest prominente film is die op het conflict reflecteert.

U was niet fysiek aanwezig bij de opnames van deze film. Hoe was dat maakproces voor u? “Het oorspronkelijke idee voor dit project was om een reeks aflevering te maken voor het online videoplatform van Arte France. We begonnen met filmen op 22 augustus, om als eerste aflevering de Oekraïense Onafhankelijkheidsdag vast te leggen. Vanaf dat moment koos ik locaties en gebeurtenissen, waarna een piepklein team op locatie ging filmen. Dat materiaal kwam dan weer bij mij voor de montage en postproductie. We hebben dertig van die afleveringen gemaakt, in totaal zo’n zes uur aan materiaal. Uit dat materiaal heb ik uiteindelijk deze lange documentaire gesneden.”

U werkt vaak met historisch filmmateriaal uit allerlei archieven. Ik vraag me af of u een connectie ziet tussen werken met zulk materiaal en het in film verwerken van dit materiaal. Heeft u niet eigenlijk een archieffilm van het heden gemaakt? “Een tijdje geleden zei Gianluca Farinelli, de directeur van de cinematheek van Bologna, dat alles dat gefilmd wordt onmiddellijk onderdeel is van een archief. Dat is ook mijn opvatting, en zo behandel ik mijn materiaal – alles is een archief. Tegelijkertijd was dit proces anders, omdat ik, hoewel ik op afstand was, wel controle had over wat ik gefilmd wilde hebben en hoe. In deze film is de camera de hele tijd statisch. Dat was de regel. Het zijn geweldige composities van geweldige cameramensen.”

De connectie tussen deze film en Maidan is snel gelegd, twee werken die historische gebeurtenissen in de tegenwoordige tijd vastleggen. Bij de Euromaïdan-demonstraties was u fysiek aanwezig. Waren er nu, meer dan bij die film, dingen die u verrasten in het geschoten materiaal? “Toen de hele documentaire gemonteerd was, viel het me op dat, ondanks hoe pijnlijk alles is, de film je alsnog achterlaat met een soort positief en prettig gevoel. Ik probeerde te doorgronden wat dat gevoel was, want waarom zou ik me goed moeten voelen na deze film? Ik realiseerde me dat het de mensen zijn – de manier waarop ze zich gedragen, hun waardigheid, hun veerkracht. Het doet je stilstaan bij de menselijkheid die in ons schuilt, en de kracht die daarin zit.”

Een exemplarische scène voor hoe uw cinema werkt is het moment waarop mensen hun oude boeken inleveren om gerecycled te worden. Je ziet allerlei typische werken uit de Sovjet-Unie voorbijkomen, zoals boeken over Lenin, naast Russische klassiekers van bijvoorbeeld Dostojevski. Het is een heel sterk en ironisch moment waarin lagen van de geschiedenis letterlijk aan de lopende band voorbijkomen. “En het zijn niet eens alleen werken van Russische auteurs! Ik heb heel zorgvuldig alle boeken in dat shot bestudeerd, en bespeurde ook wat Oekraïense schrijvers. Wat voor mij belangrijk is, is het feit dat zulke haat jegens een boek überhaupt mogelijk is. Natuurlijk is het logisch dat je jouw haat voor de vijand op dit soort manieren manifesteert, maar in deze episode van de film zie je ook hoe oorlog cultuur kan vernietigen.”