Austerlitz en #uploading_holocaust

Rondom de 4 mei herdenking is de documentaire Austerlitz in diverse filmtheaters te zien. Regisseur Sergei Loznitsa bezocht de voormalige concentratiekampen Dachau en Sachsenhausen en maakt van elk shot een monument voor contemplatie.

Er zijn twee manieren om naar de documentaire Austerlitz te kijken. De ene is zonder voorkennis en zonder oordeel. Je staat met filmmaker Sergei Loznitsa achter een bomenrij en kijkt naar de mensen die voorbij komen. Het is zomer. De wereld is zwart-wit. Hij weet waar hij is. Wij niet. Hij heeft zijn camera achter bomen neergezet. En wij kunnen ons als we de film gezien hebben afvragen waarom. Waarom hij daar begint.

Het is de essentie van alles wat met documentairefotografie te maken heeft. De cameraman zet zijn camera ergens neer. In de wereld. Maar hij kadert die wereld onvermijdelijk in. Vanaf dat moment is er een wereld binnen en een wereld buiten het kader. Soms vloeien ze naadloos in elkaar over. En soms, zoals in Austerlitz, wordt die scheiding juist versterkt door het feit dat de camera niet beweegt, en lang op zijn statief blijft staan.

Concentratiekampen
Pas na een minuut of tien toont Loznitsa (onder andere bekend van recente documentaires als Maïdan en The Event) waar we zijn. Waar die mensen in steeds grotere drommen naar onderweg zijn: een van de voormalige concentratiekampen van de nazi’s, tegenwoordig ingericht als gedenkplaats en museum. Hij filmde er twee voor Austerlitz (een film die zijn titel ontleent aan het gelijknamige boek van W.G. Sebald, in wiens werk tijd, herinnering en het geheugen van Europa altijd een belangrijke rol spelen): Dachau, het eerste geopende kamp, wat al vanaf 1933 in gebruik was voor politieke gevangen, en het even buiten Berlijn gelegen Sachsenhausen.

Op het moment dat je de eerste bezoekers de poort met het ‘Arbeit mach frei’ door ziet gaan, kun je de rest van de film niet meer zonder voorkennis bekijken. Maar je kunt je wel de hele film door herinneren dat je aanvankelijk even niet wist waar je was, dat je nieuwsgierig en onderzoekend naar deze mensen hebt gekeken. Wie zijn ze? Wat doen ze? Die onbevooroordeelde blik kun je de rest van de film proberen vast te houden. Of je kunt, nu je weet waar we zijn, en nu je weet dat dit niet zomaar een plek is, gedachten je hoofd binnen laten glippen die van buiten het kader komen. Gedachten over hoe de bezoekers zich gedragen bijvoorbeeld, of dienen te gedragen.

Morele daad
Beide kijkhoudingen zijn problematisch. Want kun je ooit wel onbevangen de bezoekers van een voormalig concentratiekamp observeren? Volgens een statement in de persmap van de film was dat laatse Loznitsa’s intentie: kijken naar de mensen die die plekken van trauma en gedachtenis bezoeken.

Austerlitz is een film over kijken. Over kijken naar mensen die kijken. Loznitsa vermijdt zorgvuldig elk point-of-view-shot. Austerlitz is nadrukkelijk geen film over de Holocaust, maar over hoe anno nu de vernietigingskampen dienstdoen als monument en waarin ze verschillen van andere monumenten en gedenkplekken. In die zin is het de absolute antipode van Claude Lanzmanns negen uur durende documentaire Shoah (1985). In die film ging alles over getuigenissen van daders en overlevers. In Austerlitz gaat alles over gedenken als een vorm van getuigenis. En net zoals Shoah zich verhield tot de vraag of en hoe we de Holocaust kunnen filmen, zo verhoudt Austerlitz zich tot de vraag of we door te kijken naar die duizenden mensen die de camera passeren ooit iets te weten kunnen komen over wat herdenken is.

Loznitsa mag dan alleen maar willen observeren, hij stelt er in die persmap wel een hoop vragen bij: wie zijn die mensen; wat hopen ze er te vinden; waarom willen ze tot in detail horen hoe de vernietigingsmachine werkte; wat doet dat verliefde paartje daar; die moeder met dat kind? Hij stelt ze die vragen niet. Hij kijkt. Austerlitz is een commentaarloze film. Het enige commentaar zit in het beeld. In Loznitsa’s vragende blik, die hij met ons wil delen.

Misschien hoopt hij dat wij ons die vragen ook gaan stellen. Al kunnen wij ons ook hele andere dingen afvragen. Want zelfs al zien we dezelfde dingen, dan nog hebben we misschien niet dezelfde blik. Misschien vragen we ons wel af: wat is dat eigenlijk, herinneren? En: wat is onze morele houding ten aanzien van het verleden? En is misschien het herinneren zelf, het gedenken, ook een morele daad? Eén ding is zeker: door zijn rigoureuze slow cinema-stijl maakt hij van elk kader een monument voor contemplatie.

Selfie
Het is heel makkelijk namelijk om tijdens het kijken naar Austerlitz zelf een moreel superieure houding aan te nemen, je een oordeel aan te matigen. Want misschien gedraagt niet iedereen zich zoals wij dat zouden doen, of zoals wij dat zouden willen. Veel mensen maken foto’s. Wat je raar zou kunnen vinden, want wie maakt er nou een selfie in een concentratiekamp? En wie draagt er nou een t-shirt met “Fucking Fuck Happens” of “Cool Story Bro” erop naar een concentratiekamp? En ja, iemand eet er een broodje. En iemand anders een zakje pinda’s.

Maar misschien moet je je wel iets anders afvragen. Bijvoorbeeld: waarom let je op deze mensen en vind je er iets van? Waarom heb je eigenlijk tijd om je daarmee bezig te houden? Ben je door deze beelden niet zelf ook een bezoeker van een concentratiekamp? Of: hoeveel gezichten van mensen die zich onopvallend gedroegen heb je eigenlijk onthouden? Hoe goed kunnen we eigenlijk naar de ander kijken? Echt naar de ander kijken. Met dezelfde compassie die we van hen verwachten. Pikken we echt die opvallende eenling eruit om een oordeel te vellen over de meerderheid?

Masa naar Polen
Als Austerlitz een hedendaags tegenbeeld van Shoah is, dan is de Duitse documentaire #uploading_holocaust de spiegel van Austerlitz. #uploading_holocaust is een collage van de meer dan dertigduizend homemovies die er op YouTube te vinden zijn en die gemaakt zijn sinds in de jaren tachtig de ‘masa naar Polen’, het schoolreisje langs de voormalige concentratiekampen, Joodse getto’s en kerkhoven, en Holocaustgedenkplaatsen een officieel onderdeel van het lesprogramma voor Israëlische scholieren werd. De eerste opnames dateren, getuige de tijdcodes in beeld, uit eind jaren tachtig. De meest recente werden met drones gemaakt.

Voor de meeste scholieren is het hun eerste keer in het buitenland, voor anderen in de film is het een eerste stop tijdens een erfgoedreis naar Israël. Het zijn allemaal groepsreizen die herinneren hoe onlosmakelijk de identiteit van de staat Israël met de Shoah verbonden is. Ook in deze filmpjes zien we een combinatie van poseren en registreren, al is het nu niet een buitenstaander die filmt, maar de bezoeker zelf. Het voordeel daarvan is de ongefilterdheid van de beelden (al moeten we ook nu weer alert zijn op het feit dat makers Sagi Bornstein en Udi Nir de keuze uit het materiaal maakten, en dat deze film hun betoog is – een van de dingen die zij wilden laten zien, vertelden ze in een interview met Deutschland Radio Kultur, is dat die “verplichte Polenreis” naar hun gevoel bijna een vorm van propaganda is).

Wat is jouw plek in het geheel
Persoonlijke verhalen zijn van groot belang om een verbintenis met de geschiedenis te creëren. Dat is de kern van #uploading_holocaust. Daarom stimuleren de Israëlische scholen ook dat de scholieren zichzelf filmen, videodagboeken maken, en hun audiovisuele materiaal online zetten waarin ze reflecteren op hun eigen plek in de geschiedenis. Soms gebeurt dat wat klunzig, vaak is het ontroerend eerlijk. De meest indrukwekkende momenten zijn die waarop ze uitspreken dat ze weten dat ze iets verschrikkelijks zullen doormaken, maar dat ze daar aan de vooravond van hun reis of tijdens hun eerste bezoek aan een vernietigingskamp nog niet de impact van kunnen inschatten. Nu flirten ze nog, gooien sneeuwballen, doen een photobomb. Want ze zijn, zoals een meisje in de bus zegt, ook gewoon kinderen. Straks bezoeken ze de plek waar hun overgrootvader is vermoord. We hebben deze kinderen nodig om niet met een misplaatst moraliserende blik naar de mensen in Austerlitz te hoeven kijken.

Zonder getuigenissen geen geschiedenis. Beide films laten duidelijk zien hoe de herinnering aan de Shoah momenteel aan grote veranderingen onderhevig is. Enerzijds zijn er steeds minder overlevers in leven die uit de eerste hand kunnen getuigen. Dat is een cruciaal moment in het filmische Holocaustarchief, of het nu fictiefilms zijn, journaalbeelden, documentaires of andersoortig materiaal, zoals de duizenden testimonials die verzameld zijn in het visuele archief van Steven Spielbergs Shoah Foundation. Anderzijds heeft de manier waarop digitale media onze ervaring van de werkelijkheid essentieel aan het veranderen zijn ook een fundamenteel effect op de manier waarop we de Holocaust herinneren en herdenken. Maar dat is een ander onderwerp.