World Wide Angle (NL) – 5 juni 2014

Australische filmcriticus Adrian Martin kijkt naar opvallende discussies en tendensen rond filmmakers.

Twee beroemde historische personages, Sigmund Freud (Viggo Mortensen) en Carl Jung (Michael Fassbender), dineren in het huis van de oudste van de twee, om een paar problemen te bespreken die betrekking hebben op de opkomende wetenschap van de psychoanalyse — zoals de vraag of ze het woord ‘libido’ in het openbaar hardop moeten gebruiken. Maar de plaatsing van hun lichamen in de ruimte is onnatuurlijk en verkrampt — Freud en Jung zitten naast in plaats van tegenover elkaar, terwijl hun armen bijna langs elkaar schuren — en de manier waarop ze praten klinkt vreemd. Op een bepaald moment zegt Freud: “Trouwens, voel je niet geremd hier. Mijn gezin heeft ervaring met de meest ongepaste eettafelonderwerpen.”

Aangespoord door deze verwijzing naar iets buiten het domein van de theorie — net als, letterlijk, naar iets buiten het verkrampte frame waar hij (en wij) tot zover in zat — kijkt Jung op, een beetje verbaasd. Cut naar zijn POV-shot, dat de vormt aanneemt van een rustig pan-shot van één kant van de tafel — waar vier van Freuds kinderen en zijn vrouw zitten — naar de andere kant, die nog eens vier kinderen onthult, plus een bediende. Cut terug naar de eerste camerapositie van Freud en Jung: de laatste is klaar met het bestuderen van zijn omgeving, buigt zich weer wat voorover en vervolgt zijn discours.

Het is een komisch vignet over het alledaagse leven bij het gezin Freud — een plek van duidelijke formaliteiten en regels, maar ook een plek voor de vrije discussie van ongepaste onderwerpen. De scène is zelfs gestructureerd als een grap, met een visuele punchline die de vorm aanneemt van wat filmmakers een reveal noemen — die negen afluisteraars die offscreen waren in het eerste shot, zonder dat iets hun aanwezigheid suggereerde.

De film is David Cronenbergs A Dangerous Method (2011). Als een verhaal over de beginjaren van de psychoanalyse — toen de praktijk nog niet geïnstitutionaliseerd was en alle methoden voor het doorgronden van de psyche nog via trial-and-error verliepen — gaat het ook over de formatie van een heel specifiek, reëel historisch voorbeeld van mise-en-scène: de plaatsing van patiënt en analyticus tijdens een psychoanalytische sessie, waarin de eerste ligt, weggedraaid van de ogen van de laatste, die (in het algemeen) zit en aantekeningen maakt.

Tegenwoordig zien we dat op-de-sofa als een ‘klassieke’ Freudiaanse set-up. Maar in Cronenbergs film — en dit is wat het dramatiseert in de moeizame professionele en persoonlijke verhouding tussen Jung en Sabina Spielrein (Keira Knightley) — is deze set-up nog steeds bezig z’n definitieve vorm te ontdekken, en dat veronderstelt het testen en overschrijden van z’n mogelijke grenzen. De ‘kritische distantie’ tussen analyticus en patiënt is dus in beweging en de protocollen van overdracht en tegenoverdracht volgen nog geen keurig script. Dat is waarom de psychoanalytische methode voor Cronenberg en schrijver Christopher Hampton ‘gevaarlijk’ is — niet slechts omdat het de energieën van het onderbewuste onderzoekt, maar omdat het die vrij laat komen, onbeheersbaar, en zo alle rationele, ordelijke rituelen aan het wankelen brengt die juist bedoeld waren om die energieën binnen te houden en te sturen.

De tafelschikking aan de dinertafel van een middenklassegezin, de respectievelijke posities van arts en patiënt in een analytische sessie… Zulke situaties, aan elkaar gespiegeld in A Dangerous Method, zijn intrinsiek filmisch en onvermijdelijk sociaal. Het is een sociale mise-en-scène: door een of andere slimme truc met filmische presentatie worden we ons plotseling bewust van de kenmerken van een beschaafde schikking — een voorbeeld van de bewonderenswaardige en gevierde capaciteit van de kunsten om iets onbekend te maken te maken wat we daarvoor altijd vanzelfsprekend vonden, om te onthullen wat niet meteen duidelijk was in wat we als natuurlijk beschouwden.

Zoals altijd bij Cronenberg spiegelt een klein, schijnbaar onbelangrijk detail grotere structuren in de film als geheel: want welke rol heeft het personage van Otto Gross (Vincent Cassel) anders als niet die van de anarchistische iconoclast die elke beschaafde mise-en-scène (seksueel, politiek, moreel…) om hem heen vernietigt?

Deze tekst is afkomstig uit Adrian Martins binnenkort te verschijnen boek Mise en scène and Film Style: From Classical Narrative to New Media Art (Palgrave, 2014).