A Dangerous Method

Freud en Jung hebben altijd al om voorrang gestreden in het werk van David Cronenberg. Maar toch is het een stuk interessanter als hij in het brein van zijn personages peurt, dan als hij de grondleggers van de psychoanalyse zelf op de sofa legt.

Als ik aan Freud en Jung denk, denk ik eigenlijk altijd automatisch aan Doctor Tarr en Professor Fether, de hoofdpersonen van een kort verhaal van Edgar Allan Poe over een psychiatrisch ziekenhuis in Frankrijk waar de gekken de macht hebben overgenomen. Tien jaar nadat Poe zijn satire schreef op de erbarmelijke manier waarop psychiatrische patiënten in zijn tijd werden behandeld, werd in 1856 in Wenen Sigmund Freud geboren, de grondlegger van de psychoanalyse, de zogenaamde ‘talking cure’, zoals ook het toneelstuk van Christopher Hampton heet waarop David Cronenberg zijn film A Dangerous Method baseerde.

A Dangerous Method, dat zowel gaat over de vadermoord van Carl Jung op zijn leermeester Freud, als over de wonderlijke driehoeksverhouding tussen Freud, Jung en patiënte (en hun latere collega) Sabina Spielrein, leidt echter vooral aan een ‘talking disease’: een groot deel van de plot is gebaseerd op een briefwisseling tussen Freud en Jung. Woorden, woorden, woorden dus. Terwijl Cronenberg ons toch altijd zo wist te verrassen met beelden. Veel beter doet Simon Pummell het met zijn bolvormige ‘schrijfmachine’ (waarover volgende maand meer) die hij bedacht voor zijn Shock Head Soul, het verslag van een andere patiënt die Freuds interesse had, namelijk de schizofrene Daniel Paul Schreber. De betere Cronenberg is dit keer niet van Cronenberg zelf.

Op de sofa
Freud, Jung, de sofa, de seksualisering en de dromen; op een of andere manier hebben ze zich binnen honderd jaar in ons collectieve bewustzijn vastgezet. In het werk van David Cronenberg (Videodrome, Dead Ringers, Crash, eXistenZ) hebben ze altijd al om voorrang gestreden. Cronenberg heeft ons in de diepste krochten van de menselijkste geest binnengeleid en daar de meest duistere driften en verlangens zichtbaar gemaakt. Het feit dat hij daarvoor het horrorgenre op een intelligente manier binnenstebuiten keerde, maakt zijn films visionair en verontrustend. Maar het werk van Cronenberg is ook een stuk interessanter als hij in het brein van zijn fictieve personages gaat zitten peuren, dan als hij de grondleggers van de psychoanalyse zelf op de sofa legt.

A Dangerous Method is namelijk vooral een klassieke Hollywood-kostuumfilm geworden, met sterren als Viggo Mortensen als Freud, Michael Fassbender als Jung en Keira Knightley als Sabina Spielrein. Knightley is als actrice een neurotica van nature, knokig en bottig, en voor deze rol draait ze zichzelf in zoveel handenwringende spasmen en acteert ze haar kaak bijkans uit de kom, zoveel grimassen wil ze trekken, dat dat allemaal enorm afleidt van wat Spielrein zo interessant maakte.

Spielrein was analysand van Jung, het eerste klinisch beschreven geval, later studente en zelfs collega en als vrouwelijke psychoanalytica in die tijd uniek, maar al die tijd ook met tussenpozen Jungs minnares. A Dangerous Method suggereert dat dat ook de voornaamste reden voor de breuk tussen Freud en Jung was: een afgewezen Spielrein lapt Jung erbij. Freud stond een zuiver wetenschappelijke benadering voor (we baseren ons maar even op de film, om niet die bibliotheken vol Freud-Forschung over te hoeven doen) en vond Jung, ook door zijn hang naar het bovennatuurlijke, niet recht in de leer genoeg.

Psychoanalytische liaison
Er is nog een vierde persoon in deze psychoanalytische liaison: Otto Gross. Ook Gross is een discipel van Freud en patiënt in de Burgholzli-kliniek bij Jung. Ondanks zijn verslavingen aan cocaïne en seks, heeft hij zulke heldere ideeën over repressie en seksualiteit dat Jung zich begint af te vragen of er geen methode in de waanzin schuilt. Iets wat hij zich al eerder bij Spielrein (die zelfs in haar heftigste episodes blijft beweren dat er niets met haar aan de hand is, en niet eens wil genezen) heeft afgevraagd, en reden waarom hij haar aanspoorde haar studie op te pakken. Die vraag, hoe gek wij eigenlijk zijn, en dus eigenlijk of Doctor Tarr en Professor Fether niet veel meer gelijk hebben, maakte al in die begindagen de weg vrij voor de antipsychiatrie. Een terrein waar ook Cronenberg zich meer thuisvoelt, getuige zijn voortdurende empathie in zijn films voor geobsedeerde idioten die een soort systeem in de wereld proberen aan te brengen of waar te nemen.

A Dangerous Method ontsnapt niet aan deze diepduiding van de film binnen Cronenbergs eigen oeuvre en obsessies, maar beweert er zelf vrij weinig over. Het is een inzichtelijke voetnoot bij het werk van een van de meest intrigerende filmmakers van onze tijd — en mag daarom niet ongezien blijven. Maar als zelfstandige zoektocht naar seks en obsessie overleeft hij de analyse niet. Meesterduider Cronenberg heeft zichzelf te veel buiten spel gehouden.