Vrouwenclichés

De meest voorkomende vrouwenrollen in Nederlandse speelfilms zijn nog steeds lustobject en slachtoffer, zo turfde de Filmkrant. Terwijl uit een recent onderzoek Nederland met ruim 25% vrouwelijke regisseurs als meest geëmancipeerde filmland van Europa uit de bus kwam. Het eendimensionale, commerciële vrouwbeeld overheerst nog altijd op het witte doek. Kan het niet wat creatiever?

Door Karin Wolfs

"Juf, kijk eens hoe dun ik ben." Met die woorden hoorde ik onlangs op maandagochtend een kleuter haar juf begroeten. "Zozo", zei de juf, "en hoe komt dat zo?" "Omdat ik weinig eet", zei het meisje opgewekt. Ik was net halverwege de jaaroogst aan Nederlandse speelfilms over 2014 en probeerde me voor te stellen wat een Marswezentje voor indruk zou krijgen van Nederlandse vrouwen als die ons land via die 44 films zou leren kennen. Het zou de indruk van het meisje niet ver ontlopen.
2014 was het jaar van Gooische vrouwen 2, waarin Linda de Mol speelt dat ze precies weet hoeveel calorieën er in een stuk appeltaart zitten, en vreest voor de desastreuse impact die het eten ervan op haar bilpartij heeft. Met inmiddels bijna twee miljoen bezoekers was het de meest bekeken bioscoopfilm van het jaar, gevolgd door Toscaanse bruiloft waarin rimpels als probleem worden aangekaart en plastische chirurgie een terugkerend gespreksonderwerp is. In de derde romkom uit de bezoekers top 3 (Pak van mijn hart) worden vrouwen verwelkomd als ‘heerlijk meisje’ of ‘pittig wijf’ en uitgewuifd met ‘ik zou het er wel op kunnen.’
Een onderzoek van het Europees Audiovisueel Observatorium naar de positie van vrouwen voor en achter de schermen van de internationale filmindustrie, wees Nederland september vorig jaar aan als het meest geëmancipeerde filmland van Europa. Waar na ruim een eeuw filmgeschiedenis én vrouwenemancipatie nog steeds gemiddeld 84% van de Europese filmproductie door mannen wordt geregisseerd, bleek Nederland op dit terrein koploper met ruim 25% actieve vrouwelijke regisseurs over tien jaar (2003-2012).
Interessant, omdat een heel ander beeld tevoorschijn kwam uit een wereldwijde steekproef in opdracht van The Geena Davis Institute on Gender in Media naar de beeldvorming rond mannen en vrouwen in de populairste bioscoopfilms uit de tien grootste filmindustrieën na de VS. Hieruit bleek dat anno 2013 seksualisering nog steeds de standaard is voor vrouwelijke personages wereldwijd: meisjes en vrouwen worden dubbel zo vaak als jongens en mannen getoond in onthullende kleding, deels of volledig naakt, slank, en vijf keer zo vaak aantrekkelijk genoemd. Minder dan een derde van alle sprekende personages is vrouw. En in het bestuur en bedrijfsleven op het witte doek zijn vrouwen niet alleen ondervertegenwoordigd vergeleken met het echte leven, maar bekleden mannen disproportioneel veel machtige posities. Zelfs een personage gebaseerd op de Duitse bondskanselier Angela Merkel had geen regel tekst. The Geena Davis Institute wil de zichtbaarheid van vrouwen in de media vergroten met het oog op de toekomst. Want "als ze het kan zien, kan ze het zijn."

Spiegel
Uit de lijst Nederlandse speelfilms van 2014 blijkt dat er inmiddels een ferme stap verder richting gelijkheid is gezet: van de 44 in de bioscoop uitgebrachte Nederlandse speelfilms werden er 17 geregisseerd door een vrouw (39%). Ook bij de verantwoordelijke scenaristen was 40% van de 60 scenaristen vrouw. In 35% van de films (15 stuks) was de belangrijkste hoofdrol voor een vrouw (Pim en Pom, twee katertjes met vrouwenstemmen, zijn buiten beschouwing gelaten).
Komt de Nederlandse film met haar relatief hoge aandeel vrouwelijke makers anno 2014 dus ook vrouwvriendelijker uit de bus? Voor wie dat hoopt, is het wel even schrikken.
Wat opvalt is de beperkte staalkaart aan vrouwelijke stereotypes waar zowel mannelijke als vrouwelijke makers uit putten. Door de bank genomen zijn jonge vrouwen sexy of aantrekkelijk (in 33 films), moeders gefrustreerd (in 9 films), carrièrevrouwen kil (in 9 films) en oma’s — als je ze al te zien krijgt — weinig meer dan oud, dement of slecht ter been (in 5 films). In 12 films zien we een vrouw het huishouden doen (stofzuigen, koken, de was), in 11 als verpleegster of verzorgster van dieren of kinderen. Een ander hardnekkig terugkerend beeld (in 12 films) is de vrouw die voor de spiegel haar uiterlijk keurt. In 7 films is een jonge vrouw in een ultra­korte spijkerbroek te zien (in de mode en o zo sexy), en in evenzoveel films worden vrouwen — bij voorkeur in bikini — begluurd. Vijf films tonen daarnaast nog bijzondere belangstelling voor het achterwerk van een bukkende vrouw.
Wat ’t een slagje complexer maakt, is dat de clichés zich graag verschuilen achter een dubbele moraal: de seksistische norm wordt bekritiseerd, gepersifleerd of afgekeurd, maar alternatieven krijgen we niet of nauwelijks te zien. Resultaat onder de streep: de zogenaamd vermaledijde norm (vrouw, wees slank en aantrekkelijk) wordt de facto bevestigd.

Diepgeworteld
Bijvoorbeeld: in Hartenstraat, geschreven en geregisseerd door vrouwen, is de belangrijkste vrouwelijke hoofdrol voor de blonde, blanke, slanke, kortgerokte, hooggehakte Katje. Aanvankelijk een kille carrièrevrouw, die sojamelk drinkt en geen brood eet. Pas wanneer ze toegeeft eigenlijk diep in haar hartje te verlangen naar heel veel calorieën, ontdooit ze — te zien aan haar strakke haar dat steeds losser komt te zitten — en vindt ze ware liefde. De ontboezeming verandert het rolmodel echter geen spat: de aantrekkelijke slanke den blijft overeind.
Iets vergelijkbaars gebeurt in Stuk!, waarin Elisa­beth, een dikkig meisje aan wier lichaam de kijker zich door een doorzichtige douchecabine mag vergapen, door haar klasgenoten wordt geterroriseerd. De jongerenfilm stelt het eendimensionale schoonheidsideaal dat door de media wordt opgedrongen aan de kaak in een klassikaal gesprek, maar mondt uit in een schietpartij waarbij Elisabeth — inmiddels een gevaarlijke, labiele gek — door een rechercheur wordt doodgeschoten om Yolanthe Sneijder-Cabau (die ook een rechercheur speelt) het leven te redden. Of de scène nou bedoeld is als cynisch commentaar of onbedoeld aantoont hoe diepgeworteld het seksisme is; de norm blijft letterlijk op de been, het alternatief legt het af.
Nena is wat dat betreft verfrissend, met een jongedame met okselhaar in de hoofdrol. Elke jongen die haar seksistisch benadert slaat ze een bloedneus. Maar ja: het speelt wel in de jaren tachtig en de actrice is — net als haar meeste collega’s — weer onwaarschijnlijk knap, slank en blank, met lang haar: het meest voorkomende type filmvrouw, dikwijls ook nog kortgerokt en hooggehakt, extravert en vrolijk. Net als in heel wat kinder- en jeugdfilms. En net als in reclamefilms of -posters.

Fotosessie
Dat eendimensionale, commerciële vrouwbeeld verkondigt dat de bepalende factor voor de persoonlijkheid van een vrouw haar lichaam is. Alsof een mens geen gigantische verzameling eigenaardigheden is. Een overtuiging die zo dominant is, dat die ook door menig vrouwelijk filmmaker — scenarist of regisseur — is geïncorporeerd en wordt uitgedragen, onder het mom dat haar ‘zelfbewuste’ uiterlijk of ‘durf’ om haar lichaam te tonen modern en geëmancipeerd is. Daarmee heeft ze zich de ‘male gaze’ toegeëigend, die misschien wel haar positie en commercieel succes verklaart, maar die in feite het vrouw-zijn beperkt tot een seksistisch cliché dat het tot archetype heeft geschopt.
Een gedenkwaardig dieptepunt van dit type ‘geëmancipeerd seksisme’ levert een scène in romkom Toscaanse bruiloft, waar de bruid — wederom blank, slank, lang blond haar, hooggehakt, strakgebroekt — van haar hockeyteam-vriendinnen een fotosessie met een Italiaanse erotische fotograaf cadeau krijgt. In plaats van haar een hand te geven, meet hij ter kennismaking ongevraagd en met de hand haar borst, waarmee haar identiteit, voor iedereen hoorbaar, wordt teruggebracht tot haar cupmaat: een C. Waarna het hele team zich enthousiast kirrend op een kledingrekje vol kinky ondergoed werpt en, eenmaal flink uitgekleed, goedkeurend door de mannelijke trouwgasten wordt begluurd. Het scenario werd geschreven door een man en een vrouw.
Laatste glorieuze voorbeeld is het met een Gouden Kalf bekroonde, door een vrouw geschreven scenario van de bejubelde romkom Aanmodderfakker, dat grossiert in vrouwelijke stereotypen. Met als meest originele variant de minderjarige love-interest — een schattig oppasmeisje dat de was doet (super zorgzaam!). Als de mannelijke antiheld haar zijn liefde verklaart, blijkt ze haar toelating tot een rechtenstudie aan Oxford te hebben laten schieten om bedreigde babyschildpadjes te gaan redden in Australië. De les: knuffelbaarheid gaat boven onafhankelijkheid. Geinig toch?

Gevecht tegen de bierkaai
Dat brengt ons bij de op één na belangrijkste rol van vrouwen in Nederlandse films — naast lustobject of love-interest; die van slachtoffer (in 19 films): van verkrachting (De overgave, Capsule, Kenau, Lucia de B.), fysiek geweld (Infiltrant, Wonderbroeders, Capsule), ontvoering (Bloedlink, Loenatik, te gek!), pesterijen (Stuk!), een heksenjacht (Lucia de B., De poel), de brandstapel (Kenau), nazi’s (Oorlogsgeheimen), uitbuiting en aanranding (Silent Ones), een doorgeslagen man (In jouw naam, De poel), een onoplettende man (Toscaanse bruiloft), een verkeersongeval (Het leven volgens Nino) of een dodelijke ziekte (Above Us All, Pijnstillers, Hemel op aarde, Brozer). En dan zijn de vrouwen die door hun man worden verlaten (in Gooische Vrouwen 2, Afscheid van de maan en My Life on Planet B.) nog buiten beschouwing gelaten.
De vrouwelijke heldinnen die er zijn, en die níet in de eerste plaats door hun uiterlijk worden bepaald, zijn meestal tragisch. Lucia de B. zit een hele film in de beklaagdenbank, ook al wint ze uiteindelijk. Kenau voert een hele film de strijd aan, maar verliest uiteindelijk de slag. De AIVD-vrouw in 2/11 — Het spel van de wolf komt alleen te staan in haar zoektocht naar de waarheid en conformeert zich uiteindelijk aan de politieke doofpot die de blanke mannelijke machthebbers buiten haar om arrangeren.
Iets proberen te veranderen is gedoemd te mislukken of op zijn minst een gevecht tegen de bierkaai; niet bepaald een aanmoediging om de wereld tegemoet te treden met een kritisch geluid of al te verfrissende stellingname. Terwijl dat nou juist zo hard nodig is om de door clichés verdoofde hoofden los te weken. Dat een vrouwelijk testpubliek liever zag dat Sophie van Oers zich in Toscaanse bruiloft door Jan Kooijman laat veroveren in plaats van dat zij hem aan zijn stropdas de slaapkamer in leidt, mag wat dat betreft geen verrassing heten. Maar dat filmmakers, die zich als geen ander bewust zijn van de impact van beelden, geen originelere invulling aan hun vrouwelijke (hoofd)personages weten te geven, duidt op een stuitend gebrek aan creativiteit en durf.
Een andere ochtend, terug in de kleuterklas. Een meisje tilt een bak met gymschoentjes van de gang naar het lokaal. Juf begroet haar met: "Is dat niet wat zwaar voor een meisje?" Het meisje laat de bak zakken, een jongetje pakt hem over. "Goed zo Sam," zegt de juf. "Ga jij haar maar even helpen."

Top 10 cliché-vrouwen in Nederlandse speelfilms 2014

1 De aantrekkelijke, sexy jonge vrouw (33x)
2 De vrouw als slachtoffer (19x)
3 De vrouw die het huishouden doet (koken/stofzuigen/de was) (12x)
4 De vrouw die haar uiterlijk keurt in de spiegel (11x)
5 De vrouw als verzorger (dierenverzorgster, surrogaatmoeder, oppasser, verpleegster) (11x)
6 De kille, vrouwelijke professional (9x)
7 De gefrustreerde moeder (snibbig, bazig, depressief) (9x)
8 De stervende/dode moeder (8x)
9 De stiekem door jongens/mannen begluurde meisjes/vrouwen, bij voorkeur in bikini (7x)
10 De (jonge) vrouw in de ultrakorte spijkerbroek (7x)