De vele versies van Pinocchio
Iedereen ziet iets in de marionet zonder touwtjes
Met twee heel verschillende verfilmingen mogen we 2022 een goed Pinocchio-jaar noemen. Een live-action Pinocchio van Robert Zemeckis naar Disney’s beroemde animatie uit 1940 verscheen een paar maanden geleden op Disney+. De stop-motion Guillermo del Toro’s Pinocchio gooit sentiment overboord en verandert het pleziereiland in een fascistisch jeugdkamp. Na de bioscoopvertoningen vanaf 9 december op Netflix. Een goed moment om terug te kijken naar de bron en wat daarna kwam.
Een verleidelijke fantasie: het is 1882, journalist, schrijver en satiricus Carlo Lorenzini zet zich met enige tegenzin aan een nieuwe serie afleveringen van de avonturen van de marionet Pinocchio. Hij schrijft die onder de naam Carlo Collodi voor de Giornale per i bambini – een Italiaanse krant voor kinderen, een nieuw fenomeen in die tijd. Dan verschijnt plots de blauwharige fee aan zijn werktafel. Om hem op te beuren gunt ze hem een blik in de toekomst en wat hij ziet maakt hem sprakeloos van verbazing. En trots natuurlijk.
Want hij ziet niet alleen hoe het kind van zijn fantasie in 1883 onder de titel Le avventure di Pinocchio in boekvorm verschijnt, maar ook hoe dat verhaal na zijn dood uitgroeit tot een onsterfelijke klassieker. Honderdveertig jaar later is het met zo’n driehonderd vertalingen na de Bijbel het meest vertaalde boek op aarde.
En het gaat verder: Lorenzini ziet de marionet die zo graag een echte jongen wil zijn nu ook werkelijk voor zijn ogen tot leven komen, dankzij een ongelooflijke uitvinding die cinema heet. Minstens dertig, vaak heel verschillende films met zijn held Pinocchio in de hoofdrol. In 2022, verder kan hij nog niet kijken, zelfs twee in hetzelfde jaar: Pinocchio, een film met acteurs, en Guillermo del Toro’s Pinocchio, met vernuftig geanimeerde poppen.
Een beetje pijnlijk is het wel wanneer hij ontdekt dat de meeste mensen in de toekomst bij het horen van de naam Pinocchio niet direct denken aan zijn werkstuk, maar aan de gelijknamige Amerikaanse animatiefilm, in 1940 geproduceerd door een firma die Disney heet. Die heeft zijn brutale vlerk veranderd in een vrolijk en schattig kereltje.
Revolutionaire tijd
Dat het oorspronkelijke verhaal zoals Lorenzini/Collodi het bedacht veel grimmiger is dan de versie van Disney en veel die daarna kwamen heeft ongetwijfeld te maken met zijn achtergrond. Lorenzini groeit op in armoede, maar gaat wel naar school. Later studeert hij nog even voor priester, om te ontdekken dat dat niets voor hem is. Via werk bij een boekwinkel komt hij in aanraking met de schrijfwereld. In 1853 begint hij een satirisch tijdschrift dat na één nummer verboden wordt. Het is een rumoerige en revolutionaire tijd. Het Italië zoals we dat nu kennen bestaat nog niet. Het is een lappendeken van koninkrijkjes en hertogdommen. Lorenzini strijdt mee met de beweging voor eenwording, maar als het in 1861 zover is, is de overtuigd republikein en democraat teleurgesteld dat Italië een koninkrijk wordt. Hij keert zich af van journalistiek en politiek, richt zich op het onderwijs, en schrijft en vertaalt kinderverhalen.
In 1881 nodigt het hierboven al genoemde weekblad voor kinderen hem uit een feuilleton te schrijven, en zo wordt Pinocchio geboren. Bij Collodi gesneden uit een stuk hout dat al brutale taal uitslaat nog voor het een levende marionet is. Die oorspronkelijke Pinocchio is een wildebras die van goede wil is, maar impulsief zwicht voor verleidingen. Zoals het poppentheater dat hij op weg naar school tegenkomt. Hij wordt bijna door de circusbaas op het vuur gegooid om een schaap te braden en laat zich goedgelovig inpalmen door de schavuiten Vos en Kat, die hem tenslotte in het vijftiende hoofdstuk aan een boom zullen ophangen. Zo loopt het dus af met jongens die niet luisteren.
Het is eigenlijk een merkwaardige combinatie van anarchistische opstandigheid, surrealistisch getint sprookje en een behoorlijk stichtelijke levensles. Dat laatste is in die tijd overigens niet ongewoon. Verhalen voor kinderen hebben dan vaak een didactische inslag. Misschien is Pinocchio zelfs wel een soort alter ego van Collodi, die als kind een deugniet geweest schijnt te zijn, en later een drinker en een gokker.
Collodi is aanvankelijk van plan het bij die vijftien afleveringen met dat tragische slot te laten, maar laat zich uiteindelijk door protesten van lezers en aandrang van de uitgever overhalen tot nog 21 afleveringen. Dan blijkt de marionet gelukkig toch niet dood, en krijgt hij bij zijn nieuwe pogingen eerlijk en onzelfzuchtig te worden liefdevolle steun van de blauwharige fee, een soort moederfiguur. Maar voordat hij als beloning verandert in een echte jongen moet hij eerst nog langs het Pleziereiland, waar feestende jongens in ezels veranderen, en redt hij zijn vader uit de buik van een reusachtig zeemonster – bij Collodi een haai, bij Disney een walvis.
De bedenker van deze onsterfelijk gebleken fabel maakt het zelf niet meer mee, maar Pinocchio is een figuur die wereldwijd tot de verbeelding spreekt. En niet alleen voor kinderen. Het is niet alleen een moralistisch avonturenverhaal, maar kan ook gezien worden als een fabel over de zogenaamde condition humaine, en in de vele analyses worden onder meer verwijzingen naar de Bijbel en politiek commentaar opgemerkt. Vooral in de eerste helft schetst Collodi een bijna cynisch beeld van een samenleving waarin goede mensen in de gevangenis belanden en de schurken vrij rondlopen. Zie bijvoorbeeld een artikel in The Atlantic over de politieke kanten van Pinocchio.
Verfilmingen
De eerste Engelse vertaling ziet in 1892 het licht, twee jaar na Collodi’s dood. De eerste toneelbewerking is in 1899, en in 1911 maakt de Italiaanse regisseur Giulio Antamoro de eerste speelfilm, waarvan online nog een kort fragment is te zien.
Daar blijft het niet bij. Disney kiest het als onderwerp voor zijn tweede lange animatie (na Sneeuwwitje) en oogst hiermee veel lof. Ook al zal de purist vaststellen dat het flink aangepaste verhaal met zijn mix van spannende momenten en aanstekelijke liedjes van de scherpste kanten is ontdaan en een heel andere toon aanslaat dan die van Collodi.
Disney is overigens niet de enige die Le avventure di Pinocchio stevig aanpast. De talloze films, televisieproducties en musicals die volgen (zie een van de overzichten op Wikipedia) laten een breed scala aan bewerkingen zien, waarbij de marionet soms zelfs in een heel nieuw verhaal stapt. Pinocchio is cultuurgoed geworden dat breed wordt gedragen. Cartoonisten maken graag gebruik van de langer wordende neus bij het uitbeelden van een leugenachtig persoon.
In Rusland schreef Aleksey Tolstoy in 1936 een flink aangepaste versie van Collodi’s Pinocchio. Zo is de haai verdwenen en gaat Pinocchio, die hier Buratino heet, op zoek naar een geheime deur in het huis van zijn schepper. Deze in Rusland zeer populaire versie leverde meerdere Russische verfilmingen op, waaronder in 1959 een animatie die ook in Nederland voor de kleintjes is uitgebracht. Pinocchio in Outer Space (1965) is een Belgisch-Amerikaanse animatie, in 1968 ziet een Nederlandse miniserie met Wieteke van Dort in de titelrol het licht, en vier jaar later regisseert de gerenommeerde filmmaker Luigi Comencini een Italiaanse miniserie. Er is een Japanse anime-versie, de Amerikaan Steve Barron regisseert een niet al te enthousiast ontvangen speelfilm, en zelfs het robotkind in Spielbergs A.I. Artificial Intelligence (2001) is deels geïnspireerd op Pinocchio. Een jaar later kruipt de Italiaanse komiek Roberto Benigni zelf in de huid van de houten marionet. Tamelijk recent is de Belgische theaterperformance Pinokkio van Jef Hellemans en Jonas Baeke. Om maar een paar betrekkelijk willekeurige voorbeelden te noemen.
Drie Pinocchio’s
Zoals de houten pop in Collodi’s verhaal aan de handen van de houtsnijder Gepetto ontsnapt, zo gaat ook de Pinocchio-figuur in de wereld een eigen leven leiden. Het feit dat de oorspronkelijke vertelling uit een sterk episodische reeks belevenissen bestaat, werkt het ontstaan van allerlei variaties ongetwijfeld in de hand. Belangrijke aspecten daarbij zijn het personage van een marionet die zonder touwtjes rondspringt, de al dan niet moralistische levensles en de (vaak verwaarloosde) politieke inslag.
De drie meest recente verfilmingen laten mooi zien welke kanten dat op kan gaan. Na de maffiatragedies Gomorra en Dogman ontfermde Matteo Garrone zich over Collodi’s fabel. Zijn Pinocchio (2019) was voor hem een lang gekoesterde droom en met bescheiden eigen accenten oogt deze mix van fantasie en realisme als een ode aan het oorspronkelijke werk, met het straatarme dorpsleven in de negentiende eeuw als achtergrond voor een toets maatschappijkritiek. Pinocchio zelf is hier wat minder rebels, maar daardoor wel heel herkenbaar als een impulsieve maar goedhartige knaap die door schade en schande wijzer wordt. Zoals dat vaak gaat in het leven.
De Pinocchio (2022) die Robert Zemeckis voor Disney+ maakte, riep gemengde reacties op en blijft vooral trouw aan die andere bron: de Disney-animatie uit 1940. Met slechts bescheiden aanpassingen en moderniseringen (inclusiever) volgt deze speelfilm met computeranimaties het voorbeeld tamelijk nauwkeurig. Pinocchio is even schattig en zelfs nog een tikje braver. Hij is eigenlijk al een heel goede en liefhebbende jongen, hij hoeft alleen nog te leren dat er weinig echte mensen zijn die hij vertrouwen kan. Maar of je dat politiek moet noemen?
Dat laatste aspect komt wel heel duidelijk naar voren in de stop-motion animatie Guillermo del Toro’s Pinocchio (2022). Juist omdat de maker het verhaal tamelijk rigoureus naar eigen hand zet, en er christelijke verwijzingen en een vleugje filosofie in verwerkt, komt hij misschien toch dichter bij de geest van Collodi dan veel anderen. Wanneer de marionet in het begin van de film tot leven komt is hij net zo’n brutale wildebras als in het oorspronkelijke verhaal. De belangrijkste ingreep is de situering in de jaren dertig van de vorige eeuw, wanneer in Italië het fascisme in opkomst is. Dat geeft de moraal van dit in emotioneel opzicht realistische vader-zoonverhaal een nieuwe wending. Ongehoorzaamheid blijkt nu ook een deugd te kunnen zijn.
Wat Collodi van dit alles zou denken? Dat is iets voor onze fantasie.
Guillermo del Toro’s Pinocchio draait nu in de bioscoop en is vanaf 9 december 2022 te zien op Netflix | De Disney-versie van Pinocchio (1940) is te zien op Disney+ en op Pathé Thuis | Robert Zemeckis’ recente live-action remake is te zien op Disney+ | Matteo Garrone’s Pinocchio (2019) is te zien op Pathé Thuis en te koop op dvd