A.I. Artificial Intelligence

Met de sciencefictionfilm A.I. Artificial Intelligence manifesteert Steven Spielberg zich als Stanley Kubricks plaatsvervanger op aarde. De betreurde grootmeester werkte een kleine twintig jaar aan het project, waar Spielberg het na diens dood in minder dan twee jaar voltooide. Het unieke gelegenheidshuwelijk tussen de twee filmmakers wordt extra luister bij gezet met het verschijnen van een Kubrick-collectie voor de thuisbioscoop en een nieuwe documentaire over de vermeende kluizenaar.

Er is geen dankbaarder medium voor omzien in treurnis dan film: goede filmmakers scheppen hun eigen overtuigende wereld, en daarin ronddolen is jezelf verliezen in de gedachten van een ander.

Bij zijn dood op 7 maart 1999 liet Stanley Kubrick een laatste nieuwe film na, waarin de held dolende is en gedachten vlees worden. Eyes Wide Shut was even omstreden als de eerdere films uit het oeuvre van de regisseur. Vreemd is dat niet: de belofte van schokkend bloot kon onmogelijk worden ingelost en de Freudiaanse thematiek stamde eveneens uit vervlogen tijden, en dus kon de film als achterhaald terzijde worden geschoven. Alleen leek er bij sommige kritische duidingen vooral sprake van een finale afrekening met een gehaat, want ogenschijnlijk overschat filmmaker. De tijd was er rijp voor: Kubrick was dood, het oeuvre compleet, en het liep met een monumentale sisser af.

Maar nu is er dan A.I. Artificial Intelligence, een film die een gespleten karakter zelfs in de titel uitdraagt. Het had gewoon de nieuwe Spielberg kunnen zijn, ware het niet dat het ook de nieuwe Kubrick is, want de publiciteitsmachine laat geen gelegenheid onbenut om te benadrukken dat het project bij Kubrick begon. Als A.I.; de inmiddels toegevoegde verklaring van de afkorting maakt de titel nodeloos omslachtig, maar kennelijk was een simpel Artificial Intelligence zonder Kubricks afkorting uit den boze. Lange tijd werd gesuggereerd dat het vooral technische problemen waren die Kubrick ervan weerhielden om A.I. zelf te draaien. Nu heet het echter ook dat de meester al bij leven suggereerde dat Spielberg de film beter kon regisseren, omdat de hoofdrol door een kind gespeeld moest worden en kinderen sneller groeien dan Kubrick een film kan opnemen. Spielberg is daarentegen buitengewoon efficiënt: wie voor Jaws wekenlang op een haperende haai moest wachten gooit het roer voorgoed om. Dat de regisseur goed met kinderen kan werken bleek herhaaldelijk.

Toch is het vreemd dat de leeftijd van de hoofdrolspeler nu als een van de oorzaken van de vroege overdracht van het project wordt opgevoerd. Kubrick gebruikte jonge kinderen in Barry Lyndon, The Shining en Eyes Wide Shut, en dat leverde geen problemen op. En hij zweeg in alle talen, zodat het ons vrij staat te speculeren. Het eindresultaat van het lange en ondoorzichtige creatieve proces gaat nogal gebukt onder die speculatiedrift, want de film over een robotjongen die net als Pinocchio mens wil worden is een buitenbeentje in beide oeuvres. En daarom rijst bij herhaling de vraag wie wat bedacht heeft, en hoeveel Kubrick er bij Spielberg behouden bleef.

Hybride
Dat Kubrick al geruime tijd met A.I. bezig was bleek bij het verschijnen van twee andere sciencefictionfilms in 1995. In enkele berichten over het escalerende budget van Waterworld werd terloops gemeld dat de onheilstijding Kubrick in de wielen zou rijden, omdat diens film zich ook op een door gesmolten poolkappen overstroomde Aarde zou afspelen. En kort na de première van het onevenwichtige Sylvester Stallone-vehikel Judge Dredd liet make-up expert Chris Halls zich enthousiast ontvallen dat zijn halfmenselijke robot Mean Machine hem een dienstverband bij Kubrick had opgeleverd. Halls heeft de eindstreep niet gehaald, de gesmolten poolkappen wel.

Het jaar van Waterworld en Judge Dredd was een jaar vol speculaties over de status van Kubricks ambitieuze sciencefictionproject, en uiteindelijk werd het de doorgaans zwijgzame regisseur teveel. Op 15 december 1995 kwam het verlossende woord via de persafdeling van de Warner Bros. studio: Kubrick ging in productie met het summier toegelichte Eyes Wide Shut en A.I. zou later volgen. Het project was al wel aardig gevorderd, want het persbericht meldde dat de ‘set design and special effects development‘ zich in de ‘final stages‘ bevonden. De door Kubrick ingehuurde illustrator Chris Baker bleef ook na de wisseling van de wacht bij het project betrokken, en naar verluidt komt de vormgeving van de film goeddeels overeen met de blauwdrukken die het duo jaren geleden samen ontwikkelde.

Onduidelijk is in hoeverre Kubrick met het filmscenario gevorderd was. De film is gebaseerd op Brian Aldiss’ in 1969 gepubliceerde korte verhaal ‘Super-Toys Last All Summer Long’, waarover Kubrick begin jaren tachtig de filmrechten verwierf. Baker geeft in de persmap te kennen alleen een zogenaamd treatment gelezen te hebben, Spielberg kreeg van Kubricks assistent Jan Harlan dozen vol met notities, en schreef zijn eigen scenario. Het is Spielbergs eerste eigen scenario sinds dat voor Close Encounters of the Third Kind in 1977. Omdat er geen externe scenarioschrijver aan te pas kwam kan de uiteindelijke film als een zuivere hybride tussen Spielberg en Kubrick gezien worden, en het predikaat “tweekoppig monster” dringt zich onverbiddelijk op.

Metafoor
De film draait om ideeën, bijvoorbeeld om de morele implicaties van overhaast wetenschappelijk handelen, en roept de vraag op of kunstmatig leven net zoveel waarde heeft als echt leven. Maar Spielberg is er de man niet naar alleen de hersenpan te beroeren: hij is een virtuoos in het opwekken van emoties, en maakt het gekmakend onevenwichtige A.I. voor een deel tot een soort E.T. Maar het is een curieuze variant op E.T., waarbij van ons verlangd wordt dat we de kleine robot David in ons hart sluiten, terwijl er voortdurend benadrukt wordt dat het geen kind maar een machine is. Ook dat stemt tot nadenken, over deze film als metafoor voor alle films en die van Spielberg in het bijzonder, want aan echte robots hebben Jaws, E.T. en Jurassic Park natuurlijk geen gebrek. Hoezeer de filosofische thematiek ook met Kubrick verbonden mag zijn, de uitwerking draagt het uit duizenden herkenbare stempel van Spielberg en dat intrigeert meer dan het imponeert.

Intrigeren doet ook een pornografisch ontwerp voor het in A.I. figurerende lustoord Rouge City, dat heel even voorbij flitst in de documentaire Stanley Kubrick: A Life in Pictures. Het doet vermoeden dat Kubricks A.I. provocerender had kunnen worden dan Spielbergs relatief kuise variant, waarin we de door Jude Law vertolkte seksrobot Gigolo Joe nooit expliciet in functie zien. Het ene ontwerp daargelaten is alle officieel verstrekte informatie over de film volledig in overeenstemming met de inhoud van de documentaire, zodat we mogelijk nooit een helder beeld kunnen krijgen van de manier waarop het project evolueerde. Want als de documentaire één ding benadrukt, dan is het wel dat Kubricks dood geen einde maakte aan de gecontroleerde verstrekking van summiere informatie over de man en zijn werkwijze.

Zwijgen
Eigenlijk is de term hagiografie meer gerechtvaardigd dan de term documentaire. Dat viel te verwachten: A Life in Pictures werd gemaakt door Kubricks trouwe medewerker en zwager Jan Harlan. Diens zus en weduwe Christiane Kubrick lijkt een doorslaggevende stem in het geheel te hebben gehad. De op Rossini’s Wilhelm Tell ouverture gemonteerde opening naar A Clockwork Orange-model is een bloemlezing uit krantenkoppen over Kubrick, waarbij begrippen als wereldvreemd, kluizenaar en legende elkaar afwisselen.

Duidelijk is dat Harlan en co een correctie van dit beeld voor ogen staat, maar ze zouden daarbij meer overtuigen als hun weergave van Kubricks leven minder selectief was geweest. Dat de regisseur van katten hield wisten we al, dat hij voor Christiane al twee keer getrouwd was mogen we niet meer weten, zoals ook onvermeld blijft dat de jonge Kubrick een notoir spijbelaar was en zo via buitenschoolse activiteiten zijn eigen loopbaan startte. De beelden van de kleine Stanley tonen een kind met een verbazend oude kop, de beelden van vader Stanley die zijn dochters de les leest ontwapenen door de olijke kinderen, niet door de autoritaire vaderfiguur. Harlans documentaire fascineert door het onderwerp, niet door de plichtmatige vorm en het weinig diepgravende karakter: de halfbakken afrekening met de mythe dankt zijn bestaansrecht juist aan het zwijgen van de meester.

Als we Harlan en Christiane Kubrick moeten geloven was er bij voltooiing van Eyes Wide Shut een einde aan het zwijgen gekomen, ware het niet dat Kubrick stierf voor hij de geplande interviewsessies zelfs maar kon aankondigen. Het verleden en het karakter van de documentaire nopen tot scepsis, maar het is hoe dan ook jammer dat Kubrick rond zijn zwanenzang geen uitvoerige interviews heeft gedaan. Want voor een laatste woord over de man, het oeuvre en vooral A.I. volstaan de uitspraken van de nabestaanden en Spielberg niet.

Wat rest verschijnt nu in een werkelijk sublieme uitvoering op dvd, in een collectie die technisch perfect is, en die aan extra’s net genoeg bevat om te prikkelen en te weinig om gekoesterde illusies en mythes te verstoren. Het is voor de adepten een goudmijn: de geniale trailer voor A Clockwork Orange laat zich bijvoorbeeld eindeloos afspelen zonder aan impakt in te boeten, en The Shining heeft er sinds de premièredag nimmer zo goed uitgezien. Of neem het oogstrelende, met kaarsen belichte Barry Lyndon, dat bij eerdere video-uitbreng alles van zijn gouden glans verloor en nu weer gloedvol oogt.

Net als bij de eerdere uitbreng op dvd wordt Eyes Wide Shut in een kort interview door Spielberg toegelicht, waarmee diens rol van Kubricks plaatsvervanger op aarde officieel in gang gezet werd. Het lijkt achteraf ondenkbaar dat Kubrick zelf zo’n toelichting zou hebben gegeven, hij stelde immers dat zijn werk voor zichzelf sprak. Dat Spielberg het posthuum wel deed zegt veel over hun karakters en hun relatie, zoals ook A.I. getuigt van een samenkomst van twee filmmakers die eigenlijk onverenigbaar zijn. De grillige film komt even knullig op gang als David Lynch’ Dune, bevat scènes die in hun mechanische hang naar ontroering fascinerend akelig zijn, kent momenten van gruwel die te bizar zijn om te overtuigen en ontspoort aan het slot op zo’n magistrale manier dat enige bewondering voor Spielbergs lef op zijn plaats is. A.I. is al zijn eerste kunstfilm genoemd, en het is zonder meer de meest tegendraadse Hollywoodfilm sinds Fight Club. Een film om te koesteren dus, al blijft Eyes Wide Shut een bevredigender afsluiting van een oeuvre en een tijdperk. Het is een kwestie van baas boven baas.

De Stanley Kubrick Collection op video en dvd verscheen onlangs bij Warner Bros. en omvat naast de documentaire Stanley Kubrick: A Life in Pictures de speelfilms Lolita, Dr. Strangelove, 2001: A Space Odyssey, A Clockwork Orange, Barry Lyndon, The Shining, Full Metal Jacket en Eyes Wide Shut. De laatste drie worden conform Kubricks wensen beeldvullend weergegeven, de rest behoudt de oorspronkelijke beeldratio.