IFFR 2021: Kelly Reichardt

Kelly Reichardt ontvangt dit jaar op het IFFR de Robby Müller Award en geeft er een Big Talk. Haar nieuwe film First Cow is net als haar eerdere werk een neorealistische roadmovie en western ineen, waarin dolende zielen op het ritme van de natuur reizen door het schemergebied tussen de bewoonde wereld en de frontier.

Er gaat niets boven een sigaret roken in de wildernis. Even tot bezinning komen met het weelderige groen om je heen, dat een gevoel geeft van geborgenheid maar ook de belofte van avontuur in zich draagt. Elke teug zet aan tot onthaasten, staren, peinzen of simpelweg zijn. Michelle Williams weet als alctrice hoe ze deze efemere sensatie aan ons moet overbrengen, blijkt in Kelly Reichardts Certain Women (2016), waarin Williams’ personage in de gure winterwind van de dunbevolkte bergstaat Montana al rokend staat te kijken naar een stapel zandstenen die ze heeft weten te bemachtigen. Met het gesteente zal ze het nieuwe huis van haar familie voltooien.

De relatie tussen de hand van de mens en het landschap, de natuur is een terugkerend thema in de films van Reichardt, die dit jaar op het International Film Festival Rotterdam de Robby Müller Award in ontvangst neemt. Reichardt toont hoe ongerept de natuur van de Verenigde Staten ooit was en misschien nog steeds kan zijn. Dat doet ze dikwijls vanuit het perspectief van gemarginaliseerde vagebonden, andersdenkenden en durfals die handelen vanuit een (al dan niet idealistische) overlevingsdrang. Haar personages zijn, net als Reichardt zelf wanneer ze research doet voor haar films, voortdurend onderweg: van stad naar bos, van beschaving naar woestijn, reizend door het schemergebied ertussen, waar tankstations en supermarkten langzaam maar zeker plaatsmaken voor natuurlijke monotonie, de hedendaagse frontier.

Listig businessplan
In haar nieuwe film First Cow duikt Reichardt in het verleden, naar de vroege negentiende eeuw. Plaats van handeling blijft, zoals in vrijwel al haar eerdere films, de staat Oregon. Nabij de Columbia rivier trekt een groep pelsjagers door de wouden, langs de randen van de klassieke frontier, de westgrens van het door Europeanen ingenomen land. Kok Otis Figowitz, alias ‘Cookie’ (John Magaro), moet de bonkige mannen dagelijks van eten voorzien. Wat een flinke beproeving is: op sommige dagen komt hij na uren foerageren tot ergernis van zijn reisgenoten niet verder dan een handjevol felgele paddenstoelen. Op een van zijn zoektochten stuit Cookie op de Chinese immigrant King-Lu (Orion Lee), die zijn kookkunsten op waarde schat en een listig businessplan bedenkt.

De sleutel tot hun succes blijkt in dit vroegkapitalistische verhaal de melk van de enige melkkoe in de weide omtrek, het cruciale ingrediënt voor de oliebollen die het duo wil gaan verkopen. Het arme beest is echter eigendom van het tirannieke hoofd van de koloniale macht (Toby Jones). Cookie en King-Lu melken haar dus heimelijk, in het holst van de nacht. King-Lu, die na een moord op de vlucht is, is vastberaden om als entrepreneur in spe zijn geluk in dit nieuwe land te beproeven. Hij ziet een land “vol rijkdom, waar alles nog onaangetast oogt.” Cookie ziet daarentegen juist een “oude wereld”, waarmee hij doelt op de oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika, die opduiken in de periferie van menig shot.

Vrije geesten
Die link met het verleden, met de koloniale verschrikkingen en de implicaties van industrialisatie, is vaker op slimme wijze aanwezig in Reichardts films. Haar speelfilmdebuut River of Grass (1994) draait om twee vrije geesten die op de bonnefooi zijn vertrokken uit hun woonplaats nabij Miami, nadat ze onterecht denken dat ze van moord worden verdacht.

Aan het begin van de film worden beelden van de Everglades, oneindige groene moeraslanden in het zuiden van Florida, aan de rand van de bebouwde kom, voorzien van commentaar: bulldozers zullen ervoor zorgen dat deze door de witte mens als onbewoonbaar verklaarde gronden worden klaargestoomd voor de bouw van “geciviliseerde” winkelcentra. In een ander shot zien we groene velden, een felblauwe lucht van onderaf gefilmd, en dan ineens een snelweg, zigzaggend door het beeld. Een sublieme botsing tussen het natuurschoon en beton.

Natuurlijk licht
In haar latere werk verfijnt Reichardt deze dynamiek tussen de bewoonde en onbewoonde wereld, onder meer omdat ze haar films zelf gaat monteren vanaf haar tweede speelfilm Old Joy (2006). In die film, in 2007 winnaar van een Tiger Award op het IFFR, reizen twee oude vrienden vanuit de stedelijke kakofonie van Portland voor een weekendtrip af naar de heilzame waterbronnen in het Cascade-gebergte in Oregon. Eerst toont Reichardt de straten en huizen, gefilmd vanuit de auto, totdat gebouwen plaatsmaken voor bomenrijen en de camera mediterend naar boven tuurt, waar alles transformeert tot een groene waas.

Een van de twee vrienden, Kurt (Will Oldham), knipoogt hiernaar in zijn bespiegelingen: “Soms vergeet ik dit alles, hier buiten.” En: “Het draait allemaal om ruimte en tijd en om hoe ze de regels soms veranderen.” Want, merkt hij op, je vindt tegenwoordig zowaar bomen in de stad en afval in de natuur. In een van de meest spraakmakende shots uit de film, een tableau dat oogt als de willekeurige registratie van een jachtcamera, verlaten Kurt, zijn maat Mark (Daniel London) en diens hond Lucy (in werkelijkheid Reichardts eigen trouwe viervoeter) een door afval vervuilde kampeerplek met een weergaloos uitzicht.

Sporen van de mens zijn zichtbaar in de wereld achter de frontier. Maar als de vrienden eenmaal zijn aangekomen bij de warmwaterbron die de film zijn titel geeft, zijn de regels van het spel tussen de mens en het buitenleven kraakhelder: hier staat alles in dienst van moeder natuur; hier is geen vuiltje aan de lucht. Onder begeleiding van vogelgezang en het gekletter van stromend water verdwijnen de mannen voor heel even in de cadans van alles wat leeft. Dat Reichardt filmt op celluloid draagt hieraan bij, evenals haar vernuftige – door budgettaire beperkingen ingegeven – gebruik van natuurlijk licht. De organische textuur valt op, het tastbare van het beeld. Net als haar keuze om haar personages te vatten in een bijna vierkante beeldverhouding, waardoor het lijkt alsof ze vastzitten in hun dagelijkse beslommeringen, hoeveel ze er ook op uit trekken.

Een regelloze wereld
Dat geldt ook voor Wendy (Michelle Williams) in Wendy and Lucy (2008). Deze arme, werkzoekende vrouw is op weg naar een nieuwe toekomst in Alaska maar strandt in een onbeduidend plaatsje in Oregon. Een stadje waar de goederentreinen toeterend doorheen walsen en mensen zonder vaste woon- of verblijfplaats slapen op de lommerrijke gemeentegrens. Het is een ogenschijnlijke regelloze wereld, waar het enige licht in de duisternis komt van de knisperende vlammen van een kampvuurtje.

Een shot van een meeuw die door de lucht zweeft, die het overzicht heeft, spreekt boekdelen: zo ziet werkelijke vrijheid eruit, zonder de restricties die de maatschappij, het systeem, je oplegt. Een vergelijkbaar shot van een azende aasgier In Meek’s Cutoff (2010) heeft hoogstwaarschijnlijk een andere betekenis: het dier kijkt neer op een groep dorstige kolonisten, potentiële maaltijden voor het dier. Met hun ossen en wagens trekken ze in 1845 door de woestijn, westwaarts richting de groenrijke Willamette Valley in Oregon, waar niet lang daarna steden als Portland en Salem zullen verrijzen. Ironisch genoeg heeft een van de vrouwen in het gezelschap een volière bij zich met een zangvogel erin; de natuur bedwingt de natuur.

Reichardt vindt voortdurend zinneprikkelende beelden van het recht van de sterkste, zoals wanneer een panoramashot van de broeierige horizon geleidelijk overgaat in een beeld van een mierenhoop. Ja, de kolonisten zijn, zolang ze hun groene paradijs niet hebben bereikt, nietige wezens die in het duister tasten. Die visuele overgang roep ook andere vragen op: van wie is het land eigenlijk?

Die vraag staat in feite centraal in alle films van Reichardt, die je zou kunnen beschouwen als subtiele kritiek op het kapitalistisch systeem en het kolonialisme. Want de kolonisten doen, net als King-Lu in First Cow, net alsof Oregon nog onontgonnen gebied is, terwijl onder meer de Paiute, de Wishram en de Cayute van oudsher in het gebied wonen.

Zelfbenoemde ontdekkingsreizigers
Maar zoals een van de kolonisten op een gegeven moment stelt over hun barre reis: “Dit staat geschreven, al lang voordat we hier aankwamen.” Het landschap spreekt, in die zin; het is een reflectie van wat is, en wat is geweest. Zo ook in Night Moves (2013), waarin milieuactivist Josh (Jesse Eisenberg) tegen de achtergrond van een ontzagwekkende heuvelrug gebiologeerd naar een rivierdam staart, die hij met twee geestverwanten wil opblazen. De rivier moet weer kunnen meanderen zoals voorheen, voordat het nabijgelegen golfresorts van de puissant rijken moest gaan bewateren.

Leven en laten leven, lijkt de boodschap. Omdat we moeten overleven, één worden met de natuur. Zoals veefokker Jamie (Lily Gladstone) in Certain Women, die liefdevol wilde paarden dresseert en wier leven zich voltrekt op het lijzige, alledaagse, maar bevredigende ritme van haar kudde. In diezelfde film zien we hoe zandstenen een verhandelbaar gemeengoed zijn geworden voor welvarende lieden als Gina Lewis (Williams), die vanuit hun Californische gated communities als zelfbenoemde ontdekkingsreizigers afreizen naar Montana en daar de bouwstenen annexeren die ooit door erosie van rivieren en meren zijn gevormd.

In dat opzicht is er achter de frontier nog van alles mogelijk, signaleren de films van Reichardt. Mogelijkheden die ooit, nabij de Columbia rivier, misschien wel begonnen met een melkkoe. Met een vlijtige kok die haar in de nachtelijke uren onder een heldere sterrenhemel liefdevol toesprak terwijl hij haar uiers masseerde dromend van de Amerikaanse droom. Maar de melk kan, net als de spreekwoordelijke taart, maar één keer verdeeld worden, en de personages uit Reichardts films trekken toch vaak aan het kortste eind wanneer ze na een verblijf in het mythische, weelderige groen weer via het schemergebied de dagelijkse realiteit onder ogen moeten zien.

First Cow is van 3 t/m 6 februari te zien op het IFFR, waar Reichardt op 3 februari een (virtuele) Big Talk geeft. Reichardts eerdere films Old Joy, Wendy and Lucy en Meek’s Cutoff zijn te zien via streamingplatform IFFR Unleashed.

Lees in ons Dossier Kelly Reichardt alle stukken die eerder over haar werk in de Filmkrant verschenen.