Chris Teerink over The Waste Land

T.S. Eliot schrijft in zijn modernistische gedicht ‘The Waste Land’ (1922) over de teloorgang van de beschaving. Filmmaker Chris Teerink trekt in zijn gelijknamige documentaire een inhoudelijke en visuele lijn naar het heden. “Ik vind het belangrijk tenminste te wijzen naar oplossingen.”

Alle 434 regels van T.S. Eliots gedicht ‘The Waste Land’ worden voorgedragen in Chris Teerinks gelijknamige documentaire. Een absolute vereiste, vond de filmmaker.

De wereldberoemde tekst wordt voorgedragen door verschillende geïnterviewden, van schrijver/dichter Ilja Leonard Pfeijffer en econoom Guy Standing tot filosoof en ecofeminist Vandana Shiva en socioloog Richard Sennett. Maar ook door poëzieliefhebbers die Teerink toevallig onderweg ontmoette én door T.S. Eliot zelf. In 1946 droeg hij zijn werk voor, waarna die opname in 1971 op een langspeelplaat terechtkwam. Compleet met de verrukkelijke kraakjes die vinyl eigen zijn.

De voorgelezen fragmenten worden versneden met analyses van de geïnterviewden over ‘The Waste Land’. Ze reflecteren op wat het gedicht, vanuit hun professionele en persoonlijke perspectief, zegt over de wereld van vandaag. 647 van Teerinks eigen foto’s en een enkel bewegend beeld vormen daarbij de visuele laag. Het zijn beelden van mensen en plekken. Ook het originele manuscript van Eliot verschijnt, compleet met annotaties van Ezra Pound, modernist, dichter, schrijver én vriend van Eliot. Teerink verkreeg deze bijzondere scans via de New York Public Library.

Chris Teerink (1966) studeerde aan de AKI Kunstacademie Enschede en stapte na drie jaar over naar de Nederlandse Filmacademie, waar hij documentaire en montage studeerde. Hij monteerde onder meer De Poolse bruid (Karim Traïdia, 1998) en regisseerde films als The Shadow of the Light (2007), een eerbetoon aan Jonas Mekas en het Anthology Film Archives, het kunstenaarsportret Sol LeWitt (2012) en Regen (2020), een korte ode aan Joris Ivens’ gelijknamige film uit 1929.

Hoe kwam je op het idee voor deze film? “Sinds ik ‘The Waste Land’ in een boek met Eliots verzamelde werken aantrof, bleef het gedicht in m’n hoofd spoken en groeide de behoefte er iets mee te doen. Tegelijkertijd dacht ik: wie ben ik om een film over het meest beroemde gedicht van de twintigste eeuw te maken? Tot ik de mogelijkheid kreeg om een aanvraag in te dienen bij het Filmfonds voor de toch wel unieke regeling Oase; een manier om een vaag filmidee door te ontwikkelen, zonder dat het per se een film of scenario op moest leveren.”

Waar kwam je op uit tijdens dat proces? “Ik realiseerde me dat je dit gedicht kan zien als een plek of metafysische ruimte waarin je tijd door kan brengen, kan ronddwalen en waarin je ook anderen kan uitnodigen. Dat was de sleutel. Zo kon ik een pluriforme visie op dat gedicht laten zien door verschillende mensen uit te nodigen, hen fragmenten voor te laten lezen en hen erop te laten reflecteren. Dan gaat het over wat zo’n gedicht in een breder geheel betekent.”

Had je een duidelijk idee voor je visuele verbeelding ervan? “Poëzie is een geconcentreerde vorm van taal; fotografie is een geconcentreerde vorm van tijd. Je zet tijd stil, maar je rekt het ook uit. Zo zag ik een manier om de ervaring van het lezen van het gedicht te vertalen naar film, door op een hele andere manier met die werkelijkheid om te gaan. Je geeft, net als bij poëzie trouwens, de kijker de tijd om er zijn of haar eigen ding in te leggen. Tegelijkertijd is de keuze voor foto’s in zekere zin manipulatief. Terwijl op bewegend beeld dingen al voorbij zijn voor je ze goed en wel gezien hebt, kan ik als maker bij een foto bepalen hoe lang je naar iemand kijkt, op welk moment en bij welke blik. Op een onnavolgbare manier wekt dat meer empathie op, heb ik ontdekt. Dat gedicht doet iets met je en dat moet de film ook doen. Die magische synthese, dat combineren van dingen die normaal niet met elkaar gecombineerd worden, zie je ook in poëzie.”

In de film zien we onder meer Londen, India, de Verenigde Staten, Frankrijk, Italië en Polen voorbijkomen. Hoe selecteerde je die locaties? “Sommige plekken zijn rechtstreeks uit het gedicht te halen, andere plekken komen neer op toevalligheden, of bewuste keuzes. Hoewel Calais bijvoorbeeld niet letterlijk in ‘The Waste Land’ voorkomt, wilde ik daar toch filmen. Het gedicht gaat over het failliet van de westerse of Europese moraal en als íets daar symbool voor staat, dan is het Calais wel, waar het gebrek aan gastvrijheid zich manifesteert. Samen met journalist en schrijver Chris Keulemans filmde ik daarnaast in Polen, bij de grens met Belarus en Oekraïne, omdat hij net z’n boek Gastvrijheid had geschreven en ik het morele failliet in context wilde plaatsen.”

Als kijker weet je soms niet precies waar je bent, of wat je ziet. Kan je iets vertellen over die keuze? “Eliots gedicht gaat ook over onzekerheid en onze behoefte om zekerheid te hebben. Ik heb geprobeerd dat in de film te stoppen. De vraag is steeds of je iets uitgebreid wil uitleggen. In Varanasi [in India, MN] zie je op zeker moment een beeld van een smeulend vuurtje. Dat is het heilige vuur dat volgens de religieuze mythe al vijfduizend jaar brandt. Maar het kan óók een kampvuurtje geweest zijn. Als je dat gaat uitleggen, is het zo dood als een pier. Deze film geeft informatie, maar de ervaring is belangrijker.”

Wat is de rol van sounddesign in The Waste Land? “Het is een belangrijk deel van wat de film ís. Er zitten elementen in die zwaar ongemakkelijk zijn. Op zeker moment wordt in het gedicht een vrouw verkracht. Geluidsontwerper Raf Enckels stelde een heftig geluid bij die passage voor: er zit onder meer een stuk van een pornofilm in, hoewel niet als zodanig herkenbaar. Zo maakt Enckels dingen voelbaar zonder dat je meteen duidelijkheid hebt over wat je hoort. Het was een pingpong-manier van werken. Ik monteerde een stuk, daar ging hij mee aan de slag. Vervolgens kreeg ik het beeld met het geluid terug en werd ik weer aangemoedigd om nog een keer uit te pakken. Die wederzijdse beïnvloeding, die organische manier van werken, was heel belangrijk. Zo werkte het ook met Blaudzun [singer-songwriter, MN]. Zijn composities en het sounddesign versterken elkaar.”

Hoe heb je als filmmaker dit gedicht geïnterpreteerd? “Als filmmaker vind ik het belangrijk om problemen aan te kaarten, maar ook dat je tenminste wijst in de richting van mogelijke oplossingen. Om verder te gaan dan Eliot destijds zelf deed, die wel misstanden aangaf, maar niet wat er vervolgens moest gebeuren. Daarom zocht ik bewust naar mensen die opperen wat we eraan kunnen doen. Iemand als Guy Standing, die ‘The Waste Land’ goed kent en er uitgesproken ideeën over heeft, spreekt bijvoorbeeld over wat bestaansonzekerheid met mensen doet en hoe het basisinkomen daarbij kan helpen.”

Verbaasde het je hoezeer Eliots werk nog steeds leeft? “Enerzijds, maar aan de andere kant ging Eliot op tour en vulde hij met gemak een football stadion waar een kleine 20 duizend mensen op afkwam. Een dichter! Hij was echt bekend en populair en z’n teksten zijn overal terug te vinden, bijvoorbeeld in werken van David Bowie, Stephen King en Doris Lessing. Hij werd de popstar poet genoemd en zijn teksten zijn heel citeerbaar. Het rare is: enerzijds is het een moeilijk gedicht, anderzijds is de taal soms weer heel eenvoudig. “April is the cruellest month” [de openingszin van het gedicht; MN] – ja, dat hoor je één keer en het zit in je hoofd.”

The Waste Land is te zien op IFFR en draait vanaf 4 april 2024 in de bioscoop.