Braziliaanse cinema

In opstand tegen de eenheidsworst

Divino amor

Een melodrama met als achtergrond de jaren vijftig en een futuristisch drama dat zich afspeelt in 2027 zijn eigenlijk twee films over het Brazilië van nu, waar de ultrarechtse machopresident Jair Messias Bolsonaro de scepter zwaait en vrouwen-rechten stelselmatig verdwijnen.

De nieuwe film van de Braziliaanse regisseur Karim Aïnouz, de romanverfilming The Invisible Life of Eurídice Gusmão, gaat over twee zussen die uit elkaars leven verdwijnen door het verwerpelijke gedrag van de mannen in hun omgeving. Het verhaal geeft een goed beeld van de machocultuur in Brazilië, waarin eer en (schijnheilig) goed fatsoen veel belangrijker zijn dan familie en vergiffenis en waar vrouwen als maagdelijke paspoppen door het leven moeten als ze niet voor hoer uitgemaakt willen worden, wat natuurlijk één van de manieren van mannen is om vrouwen hun plaats te wijzen.

Het decor is het Rio de Janeiro van de jaren vijftig, maar Aïnouz gebruikt de historische achtergrond en de codes van het melodrama (een genre dat niet toevallig ook heel populair was in de jaren vijftig dankzij regisseurs als Douglas Sirk) om iets te analyseren wat helaas tijdloos is: toxic masculinity en de marginalisering en onderdrukking van de vrouw.

De titel van de film verwijst naar het feit dat Guida, omdat ze alleenstaand én zwanger het huis uit wordt gegooid door hun vader Antonio, haar twee jaar jongere zusje Eurídice nooit meer zal zien. Nog erger is dat papa Guida vertelt dat Eurídice naar Europa is vertrokken om muziek te gaan studeren, wat ervoor zorgt dat Guida haar zusje nooit op zal zoeken, terwijl die gewoon in Rio is gebleven omdat vrouwen volgens Antonio moeten trouwen en kinderen baren.

Lotsbestemming
Het “tropische melodrama,” zoals Aïnouz de film noemt, illustreert prachtig hoe de twee jonge vrouwen (aan het begin van het verhaal zijn ze achttien en twintig) letterlijk en figuurlijk langs elkaar heen leven in verschillende wijken van Rio. Zoals het een grandioze tearjerker betaamt, zit er zelfs een scène in waarin beiden op vrijwel dezelfde plaats zijn maar elkaar net mislopen. Guida, afgegleden naar de arbeidersklasse, wordt de toegang ontzegd tot een chic restaurant waar Eurídice en haar bourgeois familie gaan eten. Heel even spelen Eurídice’s dochter en het zoontje van Guida met elkaar, zonder dat ze ooit doorhebben dat ze familie zijn. Het is niet alleen een specifiek, hartverscheurend moment in dit verhaal maar suggereert ook meer in het algemeen dat er honderdduizenden vrouwen en kinderen constant net naast hun lotsbestemming grijpen als gevolg van het gedrag van mannen die vrouwen in maar één mogelijke rol zien.

Mannen in meervoud dus, want we hebben het nog niet gehad over Antenor, de onbehouwen echtgenoot van Eurídice die maar niet begrijpt waarom ze een muziekcarrière zou willen als ze gewoon af en toe wat op de piano kan pingelen terwijl ze voor de kinderen zorgt. Haar huis wordt zo een gevangenis waar de tralies gemaakt zijn van mannelijke ideeën over de ondergeschikte rol van vrouwen in de maatschappij.

Eurídice Gusmão voelt, mede dankzij het vluchtige, soms onscherpe camerawerk van Hélène Louvart, vaak aan als een soort tropisch delirium. Het is alsof de film transpireert, alsof het hele verhaal het gevolg is van een koorts die vrouwen aan het ijlen brengt over alles wat er mis zou kunnen gaan in hun levens. Hier zetten de mannen, soms onwetend maar vaker expres, alles op alles om de vrouwen onzichtbaar te houden. Dus het is begrijpelijk dat het verhaal aanvoelt als een soort nachtmerrie die de zussen met open ogen beleven.

Goddelijke liefde
Divino amor van regisseur Gabriel Mascaro (Neon Bull) lijkt op het eerste gezicht iets heel anders. Het speelt zich niet in het verleden af maar in 2027, in een aseptische, futuristische en dromerige wereldstad waarin het anonieme grijs wordt doorbroken door flarden neonroze en neonblauw. Dat zijn niet toevallig kleuren die doen denken aan babymeisjes en -jongetjes, want de hoofdpersoon, Joana, wil al jaren een kind.

Als vrome medewerkster van de burgerlijke stand probeert ze stellen die een scheiding willen om te praten, want voor Joana’s is het huwelijk een verbond in de ogen van God dat niet verbroken mag worden. Ze biedt de koppels een soort relatietherapie van een religieuze sekte die zich ‘divino amor’, oftewel goddelijke liefde noemt. De sekteleden houden er onorthodoxe methodes op na, maar het idee is wel dat stellen leren om door seks weer dichter bij elkaar te komen, precies zoals God dat voor getrouwde koppels wil.

The Invisible Life of Eurídice Gusmão

Mascaro zet de kijker graag op het verkeerde been. Zijn hoofdpersoon is een vrouw die op het eerste gezicht niet onderdrukt wordt maar juist de mensen om haar heen probeert te manipuleren. Totdat je je realiseert dat de reden waarom Joana alles doet, namelijk haar rotsvaste protestants-evangelische geloof, haar ook tot een soort slaaf maakt van een ideologie. (Het is niet moeilijk om je voor te stellen dat Joana voor Bolsonaro heeft gestemd.) Waar in het verleden van Eurídice Gusmão het patriarchaat de ongeschreven regels bepaalt, gebeurt dat in de toekomst (weer) onder een nog veel moeilijker aan te vallen vermomming: religie.

Verzetsdaad
Wat in Divino amor belangrijk is, is de context. Het jaar 2027 zou het laatste jaar van een (mogelijk) tweede en (normaal gesproken) laatste mandaat van Bolsonaro zijn. En laat de ultrarechtse nieuwe president van Brazilië nu mede aan de macht zijn gekomen dankzij de steun van een aantal grote, aartsconservatieve evangelische kerken. De voormalige militair is een voorstander van ‘natuurlijke families’, zoals God ze voor ogen had.

In de film lijken de grootste wensen van de president in vervulling te gaan want ambtenaren zoals Joana implementeren religieuze ideeën zonder dat de overheid daar om vraagt. Ook een ander aartsconservatief paradepaardje, abortus, lijkt verdwenen te zijn, aangezien er overal elektronische controlepoortjes staan die via je DNA niet alleen kunnen detecteren wie je bent – je hebt dus geen ID meer nodig – maar ook of je zwanger bent en of je je ongeboren baby al hebt laten registreren. Op papier bestaat de scheiding van kerk en staat misschien nog, maar in de praktijk al niet meer, wat een huiveringwekkend toekomstbeeld oplevert.

Payback
Aïnouz gebruikte genre- en historische elementen om zijn aanklacht kracht bij te zetten, maar de hedendaagse context maakt het verhaal nog schrijnender en urgenter. Een van de eerste dingen die Bolsonaro deed toen hij op 1 januari 2019 aan de macht kwam (niet lang nadat de eerste vrouwelijke Braziliaanse president, waarschijnlijk onrechtmatig, werd afgezet) was het aankondigen van nieuwe schoolsyllabi waarin alle verwijzingen naar homoseksualiteit, feminisme en geweld tegen vrouwen zouden worden geschrapt. In die context is het maken van een film met de titel The Invisible Life of Eurídice Gusmão natuurlijk al direct een verzetsdaad.

Mascaro daarentegen gebruikt speculatieve toekomstelementen om te laten zien wat de effecten zouden kunnen zijn van wat er nu in Brazilië gebeurt en gebruikt daarvoor ook een flinke dosis ironie. Joana blijft maar bidden om een kind, vooral omdat ze zoveel goed werk voor God verricht. Wat ze niet doorheeft is dat haar vrome arbeid de levens van onbekende mensen volledig in de war schopt en dat de evangelische eenheidsworst die ze meehelpt te draaien helemaal geen ruimte meer laat voor individualisme en mensen die anders zijn of denken. Ze wil zo graag zelf moeder worden en bemoedert haar landgenoten al te veel, waarvoor Mascaro een angstaanjagend zure payback in petto heeft. De boodschap is duidelijk: mensen die alleen anderen volgen zijn niet voor het ouderschap of voor leidinggevende posities in de wieg gelegd.

Onzichtbaar verder leven
Beide films gaan op papier over heteroseksuele vrouwen maar zijn eigenlijk heel erg queer en dus deel van de tegencultuur die in opstand komt tegen de gevestigde (heteroseksuele) orde, of daar alternatieven voor biedt. In Eurídice Gusmão raakt de uitgestoten Guida bevriend met de voormalige prostituee Filomena waarmee ze, samen met haar zoontje, een soort ‘moderne familie’ sticht. Guida mag dan wel door hartverscheurende omstandigheden haar zusje zijn verloren, maar ze heeft er een soort oudere, wijzere zus voor teruggekregen die ze zelf uit kon kiezen.

In Divino amor zijn de gemarginaliseerden in het Brazilië van 2027, zoals de lhbtiq+ gemeenschap, vrouwen die abortus willen plegen of koppels die willen scheiden, letterlijk onzichtbaar geworden doordat elk aspect van de maatschappij doordrenkt is van het rechts-evangelische gedachtegoed dat Bolsonaro aanhangt en dat dankzij zijn wetten verder verstevigd en verbreid wordt. Beide films laten zien wat het kost als er een maar één model bestaat voor het leven van iedereen. Het is niet zo dat de maatschappij hierdoor verbetert maar alleen dat iedereen die niet past in de macho-ideeën over wat fatsoenlijk is op bijna onzichtbare wijze toch zal proberen verder te leven. Verdeling en hartenpijn zijn het gevolg, wat natuurlijk precies de bedoeling is voor iemand als Bolsonaro, die de verdeel-en-heerspolitiek gebruikt om aan de macht te blijven.