Klassieker: Closely Watched Trains (1989)

“Er bestaan geen oude films”, zei filmmaker Peter Bogdanovich ooit. “Alleen films die je al wel en films die je nog niet hebt gezien.” En zo is het, toont onze serie over klassiekers die je (waarschijnlijk) nog niet hebt gezien. Deze maand: Closely Watched Trains (1966).

Dat er in de Europese film in de jaren zestig meer gebeurde dan de Nouvelle Vague bewijst een hoogtepunt als Closely Watched Trains (Ostre sledované vlaky) van Jiří Menzel: een absurdistisch tragikomisch filmjuweel dat je meesleept in een wereld van passieve rebellie ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

De (anti)held van deze Tsjechoslowaakse film is Milos, een bijna-volwassene uit een geslacht van professionele luiaards, van wie de huidige quiet quitting-beweging nog heel wat zou kunnen leren. Net als zijn voorvaderen ambieert Milos om in zijn werkzame leven zo min mogelijk te doen en daarmee maximale afgunst van zijn medemens te wekken. De loopbaan waarin hij wordt geboren is die van stationschef en de film begint als hij in zijn gloednieuwe uniform zijn eerste schreden zet op dat pad. Onder de hoede van de huidige stationschef en zijn doorgewinterde collega bekwaamt hij zich in het omzetten van seinen, het perfect salueren naar passerende treinen en het bijhouden van de ratelende telegraaf.

Maar het werk bestaat vooral uit wachten en observeren – iets wat ook regisseur Menzel als geen ander kan. In alles wat we zien wordt de absurditeit van maatschappelijke systemen blootgelegd. Om te beginnen dat overbemande, piepkleine stationnetje, in een communistisch land waar officieel geen werkloosheid bestaat en er dus tijd te over is voor dutjes, amoureuze avonturen en eindeloze bespiegelingen. Dan de bezoekjes van de autoriteiten, die hun uitgebreide oorlogsstrategieën bespreken met behulp van een landkaart en de grote verzameling officiële stempels die het station rijk is. In een van de vele iconisch idiote scènes stappen de hoge heren na het bezoek hun nette wagen op treinwielen in om achterwaarts het station weer te verlaten. Een vertrek dat, net als alles wat Menzel gadeslaat, bijna ongemakkelijk lang duurt en daardoor heerlijk schuurt.

Het geniale van Menzel schuilt erin dat niets van wat hij laat zien onmogelijk is. De situaties die hij schetst bestonden en bestaan, het gedrag en de emoties van zijn personages zijn puur menselijk, de gebeurtenissen zijn in de werkelijkheid geworteld en absoluut voorstelbaar. Zijn oog voor detail en de uitvergroting daarvan maken zijn films tot meesterwerken. De stationschef die zijn meerderen ontvangt in een aan elkaar gespeld pak zonder mouwen (hij was juist bezig met een pas-sessie), of de manier waarop het personeel de autoriteiten, bedoeld of onbedoeld, in het nauw drijft door bij alles wat gezegd wordt te vragen naar het waarom.

Ongemak
Ondertussen gaat de film ook over de volwassenwording van Milos, die wacht op zijn eerste seksuele ervaring. Niets staat dat in de weg – hij heeft een vriendin, tijd en gelegenheid – behalve zijn eigen ongemak. Ook deze ontwikkeling wordt op typisch Menzeliaanse wijze beschreven. De vriendin is een jonge conducteur en de door haar geplande ontmaagding moet plaatsvinden in de studio van haar oom, onder toeziend oog van diens fotocamera en in een absurd decor.

Alles wat belangrijk is, wordt impliciet gecommuniceerd; nergens wordt gezegd dat dit zijn eerste keer is of dat er überhaupt sprake gaat zijn van seks. Maar tegelijkertijd is de film heel expliciet: Milos brengt te pas en vooral te onpas ter sprake dat hij volgens de dokter lijdt aan premature ejaculatie. En nadat Milos’ collega op de sofa van zijn baas een jonge telegrafist heeft veroverd – door in een onverwacht erotische scène haar dijen en billen te bedrukken met de hele collectie officiële stempels – toont de moeder van het meisje verontwaardigd, maar zonder schroom, het bewerkte achterwerk van haar dochter aan iedereen die het volgens haar moet zien. Het erotische spel is tegelijkertijd een daad van creatief verzet, want de stempels zijn Duits en vertegenwoordigen het nieuwe, fascistische gezag.

Naïviteit
Dat bijna achteloze verzet is door de hele film verweven: Milos en zijn voorvaderen verzetten zich passief tegen het communistische systeem door hun werk met minimale inspanning te verrichten. Een verhaal over zijn grootvader, een zelfverklaard hypnotiseur, is dat die zich bij de intocht van de Duitsers voor de colonne tanks opstelde om die met zijn hypnotische krachten tot stilstand te brengen. Autoriteit wordt op alle mogelijke manieren ondermijnd en aan de kaak gesteld, maar altijd op zo’n manier dat het verklaard zou kunnen worden door naïviteit of domheid.

Behalve een humoristisch exposé over de menselijke natuur en systemen is Closely Watched Trains een cinematografische parel, in zwart-wit, prachtig gekadreerd en uitgelicht, met de camera steeds op de juiste plek en afstand voor maximaal effect. Er wordt fantastisch geacteerd en waar nodig geschmierd, zonder dat personages hun geloofwaardigheid verliezen. Een klassieker in elke zin van het woord.