Wang Xiaoshuai over So Long, My Son

‘Als je bij een berg aankomt, is er altijd een weg omheen’

Wang Xiaoshuai

Het dertig jaar omspannende epos over schaamte en schuld So Long, My Son speelt tegen de achtergrond van de Chinese eenkindpolitiek. Regisseur Wang Xiaoshuai: “In hedendaags China draait alles om geld. De groeiende verschillen tussen rijk en arm maken dat we terug willen naar een tijd waarin mensen gelijker waren.”

Sommige dingen veranderen in Wang Xiaoshuai’s So Long, My Son. Andere helemaal niet. Als echtpaar Yaojun en Liyun na twintig jaar terugkeert naar de Noord-Chinese fabrieksstad waar hun leven begon, is iedereen rijk geworden. Alleen de flat waar ze ooit hun zoon Xingxing zagen opgroeien is nog helemaal hetzelfde gebleven. In de dertig jaar die de film omspant, van midden jaren tachtig tot nu, maken de grote en de kleine rimpelingen in een mensenleven allemaal deel uit van dezelfde stroom.

So Long, My Son (Di jiu tian chang) ging afgelopen winter in première op het Filmfestival Berlijn. Eerder won Wang met Beijing Bicyle (2001) en In Love We Trust (2007) prijzen op de Berlinale. De afgelopen editie was een gekke voor de Chinese film, want Zhang Yimou’s One Second over de Culturele Revolutie werd te elfder ure teruggetrokken (net als een paar maanden later uit Cannes) en You Le maakte van zijn hart geen moordkuil in The Shadow Play. Die kritische kijk op hoe in Guangzhou projectontwikkelaars ruim baan krijgen draaide in Panorama. Wang (Shanghai, 1966) was diplomatieker: “Natuurlijk is er in China censuur, maar we hebben in China een gezegde: als je bij een berg aankomt, is er altijd een weg omheen.” Hij waarschuwt voor zelfcensuur en de invloed van de markt: “Het belangrijkste is dat kunstenaars en filmmakers vrij zijn, en niet al op voorhand rekening hoeven te houden met wat er eventueel niet aan hun werk zou deugen. Door de enorme groei van de Chinese filmindustrie en het succes van Amerikaans mainstreamfilms komen er nu producenten op je af die zeggen: ‘I love your film. Maakt u ook commerciële films?’”

Omweg
Misschien is de omweg die Wang om zijn moderne epos vond wel gelegen in de omwegen die het scenario bewandelt om alle gebeurtenissen in die dertig jaar te structureren. Hij vertelt het verhaal zoals we ons dingen herinneren: van de hak op de tak, extreem elliptisch, en vaak met meer nadruk op details dan op het grote drama.

Het duurt een minuut of twintig voordat duidelijk wordt dat heden en verleden voor Yaojun en Liyun even tegenwoordig zijn. Dat geeft ook een andere blik op causaliteit. Laten we zeggen dat een gedwongen abortus, het verlies van een kind, een affaire en een adoptie daar allemaal een rol in spelen. Bovendien worden hun levens gespiegeld aan die van hun beste vrienden Yingming en Haiyan en hun zoontje Haohao, op dezelfde dag geboren als de kleine Xing. Na een traumatische gebeurtenis verhuizen Yaojun en Liyun naar een vissersdorpje waarvan ze het dialect niet eens verstaan, zo ver willen ze weg van de plaats des onheils. Maar hun levens, en de daarbij behorende gevoelens van schuld en schaamte, zullen elkaar blijven kruisen. Want zo gaat dat nou eenmaal met het noodlot.

Acteurs Wang Jingchun en Yong Mei die Yaojun en Liyun spelen, werden bekroond met een Zilveren Beer voor hun acteerprestaties. Meer dan wat schmink, een enkele grijze haar, een jas die om schouders slobbert was er niet nodig om de zwaartekracht van het leven zichtbaar te maken. Het past bij het onnadrukkelijke naturel van de film. Pas bij een tweede keer kijken valt op hoe herhaalde shotperspectieven de tragiek van het voorbijgaan van de tijd en tegelijkertijd het repetitieve karakter van mensenlevens accentueren.

Feniks
So Long, My Son is diep geworteld in de Chinese sociaalhistorische realiteit. Dit zijn mensen die opgroeiden tijdens de Culturele Revolutie, en die hun kinderen kregen toen de eenkindpolitiek eind jaren zeventig net was ingevoerd. Dit zijn ook de mensen die communistisch China zagen veranderen in een vorm van staatskapitalisme. Al die onderwerpen zijn potentieel controversieel, dus we moeten als toeschouwer een beetje ons best doen om tussen de regels door te lezen. Al vroeg in de film zit een scène waarin de voortekenen van al die ontwikkelingen zich op tamelijk hartverscheurende wijze aandienen. De fabriek waar de beide families werken, moet mensen ontslaan, maar betekent communisme niet juist werk voor iedereen? Tegen de verzamelde arbeiders in de gemeenschapszaal herhalen de bazen op het podium dat je je niet hoeft te schamen als je overtollig bent bevonden, en dat het eervol is om nieuw werk te zoeken. Maar als niemand zich vrijwillig meldt, werken ze even hard de lijst met ontslagen af, want “de feniks zal herrijzen”.

De ironie van de situatie is dat wij in de gezichten van de ontslagenen de gezichten van de hoofdpersonen herkennen, die op dat moment nog wel grotere offers voor de fabriek of China hebben gebracht dan nieuw werk ooit kan compenseren. Maar Wang is er de regisseur niet naar om dat soort momenten in het centrum van zijn film te plaatsen: “Ik ben heel erg op mijn hoede voor melodrama. Dat komt ook door mijn opvoeding. Als jonge jongen in China wil je je vader niet zien huilen, dat is alsof de hemel op je hoofd valt.”

Wat heeft u zelf van de eenkindpolitiek meegekregen? “Mijn leven als regisseur is voor een deel hetzelfde als dat van andere mensen, dus als ik een film maak over hoe het leven van de jaren zeventig tot nu toe is veranderd, dan resoneren mijn persoonlijke ervaringen daarin door. Een van de gevolgen van de eenkindpolitiek was dat mensen extreem beschermend waren ten opzichte van hun kinderen. Maar dat niet alleen. Het kind was ook de projectie van al hun dromen. Het kind moest overal in slagen. Dus wat gebeurt er als het noodlot toeslaat? De impact daarvan is veel groter dan alleen binnen een familie, want het heeft een impact op de hele maatschappij. Als gevolg van de eenkindpolitiek is er bijvoorbeeld hele sterke competitie tussen families, een rivaliteit die met sterke superioriteitsgevoelens gepaard gaat. Maar gegeven de lange tijdspanne die de film omvat is de eenkindpolitiek slechts een van de politieke maatregelen die de levens van de hoofdpersonen bepaalt. Dus daardoor gaat de film ook over grotere vragen, hoe mensen leven binnen een bepaalde sociaalhistorische context.”

In het Westen zeggen we: het persoonlijke is politiek. Hoe is dat voor u? “Ik ben het daar erg mee eens. Toen ik jong was, en dat is nu veranderd, waren er genoeg mensen die zeiden dat politiek niets met hen te maken had. Maar iedereen leeft in een omgeving die politiek is. Het is wel zo dat mensen in China lange tijd te horen hebben gekregen dat politiek niets met ze te maken zou hebben. Dus de meeste mensen in China hebben het gevoel dat politiek iets is wat je overkomt, dat je er geen invloed op hebt; dat is anders voor mensen in het Westen die in staat zijn om aan de politiek en verkiezingen deel te nemen. En dat heeft ook zijn effect op diezelfde politiek. Maar door de opkomst van internet en digitale technologieën zijn er in China steeds meer mensen die nadenken over wat hun relatie met politiek en de maatschappij werkelijk is.”

De structuur van de film is niet meteen voor iedereen even duidelijk. “Ik heb een groot risico genomen, misschien wel te groot, want ik realiseer me dat mensen daardoor niet meteen snappen hoe de film in elkaar zit. Het vertellen van een verhaal dat zo’n lange periode omvat, is hoe dan ook een uitdaging. Hoe structureer je, waar leg je accenten? Je privilege als regisseur is dat je voor God mag spelen. Je hebt de chronologie van het verhaal voor je liggen, maar je kunt vrijelijk spelen met de manier waarop je de gebeurtenissen ordent, zodat je bepaalde dingen meer op de voorgrond kunt stellen. In het ontwerpen van de flashbacks heb ik expres niet heel veel aandacht besteed aan het uitleggen wanneer ze zich precies afspelen, zodat de toeschouwer niet heel precies hoeft bij te houden in welke tijd we ons bevinden. In plaats daarvan kun je kijken naar de emotionele impact op de levens van de hoofdpersonen. Het is geen puzzel. De tijdsconstructie moet je eigenlijk loslaten.”

Wat is de grote lijn van de historische veranderingen die u heeft willen laten zien? “Het zal je opgevallen zijn dat in hedendaags China alles om geld draait. Maar het is lastig om de tijd waarin je leeft te duiden of te ontcijferen. Het overweldigende tempo van de veranderingen roept bij sommigen een nostalgisch verlangen op. De groeiende verschillen tussen rijk en arm roepen het gevoel op terug te willen naar een tijd waarin mensen gelijker waren, een tijd waarin ze allemaal even arm waren, en allemaal het slachtoffer van dezelfde politieke maatregelen. Grote en snelle veranderingen hebben altijd nieuwe problemen tot gevolg, zoals in China de corruptie.”

Naast de politieke en historische ontwikkelingen van de film worden veel gebeurtenissen ook voortgedreven door het begrippenpaar schaamte en schuld. “Dat is cruciaal, niet alleen in deze film, maar in al mijn werk. Ik ben zeer geïnteresseerd in het effect daarvan op mensenlevens. De meeste mensen worden gedreven door een zoektocht naar welvaart en zekerheid, en doen daarom soms dingen die anderen beschadigen. Maar niet iedereen is zich zo bewust van zijn eigen daden en handelingen dat hij daar een gevoel van schuld over kan hebben. Binnen de grote groep mensen die samen de maatschappij vormen zijn er altijd mensen die weigeren ten bate van zichzelf anderen te benadelen. Mijn vorige film Red Amnesia [2014] ging hier ook over: een oudere vrouw die haar laatste adem uitblaast en zich realiseert dat ze in het reine moet komen met wat ze anderen heeft aangedaan. Ik hoop dat mensen door mijn films bewuster durven leven en in het hier en nu met die dingen leren omgaan.”