Veronika Franz en Severin Fiala over Des Teufels Bad

In Des Teufels Bad vermoordt een vrouw een kind, zodat ze zelf geëxecuteerd zal worden. Een omslachtige vorm van zelfdoding, die vroeger opvallend vaak voorkwam. “Hoe kan zoiets drastisch zo vaak gebeurd zijn, zonder dat we ervan weten?”

Wat brengt een mens tot het vermoorden van een kind? Des Teufels Bad van het Oostenrijkse regieduo Veronika Franz en Severin Fiala biedt een fascinerend perspectief op dit macabere gegeven via het verhaal van een Oostenrijkse vrouw die in de achttiende eeuw voor kindermoord wordt veroordeeld.

In plaats van de nadruk te leggen op die moord, zoomt Des Teufels Bad in op de omstandigheden die Agnes (Anja Plaschg, die ook de fenomenale soundtrack van de film verzorgde) tot haar wanhoopsdaad drijven. Franz en Fiala maakten een film over de zware depressie die alle zuurstof uit Agnes’ leven zuigt. Met de intensiteit van een horrorfilm, maar geconstrueerd als beklemmend drama, bouwen ze een psychologisch gelaagd portret van een vrouw die het leven niet meer kan verdragen.

En dan doemt het idee van kindermoord op, want christelijke dogma’s bepalen dat zelfmoord een plek in de hel garandeert. Agnes ziet geen andere uitweg dan terechtgesteld worden voor moord en voorafgaand aan haar executie berouw tonen.

Met hun intense drama graaft het regieduo een verborgen geschiedenis op van suicides by proxy, die voornamelijk vrouwen ondernamen om uit het leven te stappen. Ze baseerden hun script onder andere op rechtbankdocumenten van het proces tegen Ewa Lizlfellner. Tegelijkertijd benadrukken ze dat dit onderwerp niet alleen geschiedenis is: depressie is van alle tijden en door naar het verleden te kijken leren we ook meer over het heden.

Hoe kwamen jullie bij dit onderwerp? Severin Fiala: “Historicus Kathy Stuart heeft het fenomeen suicide by proxy onderzocht en wij stuitten daarop via de podcast This American Life in een aflevering over mazen in de wet. Dat was deze vorm van zelfmoord, omdat het vrouwen toestond om hun eigen dood in gang te zetten en toch in de hemel te komen. Er zijn honderden van dit soort zaken gedocumenteerd, wat ons erg verbaasde, want we hadden er nog nooit van gehoord. Hoe kan zoiets drastisch en dramatisch zo vaak gebeurd zijn, zonder dat we ervan weten? We zochten dus contact met Kathy, die al haar research met ons deelde, inclusief verhoren van veroordeelde vrouwen.”
Veronika Franz: “De zaak van Lizlfellner, die zo’n driehonderd jaar geleden in Oostenrijk leefde, raakte ons in het bijzonder. Zij was een boerenvrouw en in haar verhoor heeft ze het over haar dagelijks leven, haar dromen, haar angsten, haar onzekerheden. Als ze geen kind had vermoord, waren we nooit dit soort dingen over zo’n soort vrouw uit die tijd te weten gekomen. De geschiedenis is onrechtvaardig en voornamelijk geïnteresseerd in koningen, kunstenaars en krijgsheren.”
SF: “Het script begon als een rechtbankdrama, maar dat had niet de juiste impact. Het voelde alsof ze gewoon tegen je praatte. Er zat geen emotie meer in. We moesten haar innerlijke pijn extern verbeelden. We hebben er lang over gedaan om dat script af te maken. Wat niet hielp, is dat het hoofdpersonage een passief persoon is die aan depressie lijdt. Ze begaat ook nog eens een gruwelijke misdaad, dus het is niet echt iemand die je makkelijk in je hart sluit. Toch was voor ons essentieel dat het publiek haar leert kennen en voor haar gaat voelen.”

Ik zie een feministische kant aan het opgraven van zo’n ongeschreven geschiedenis. Waarom is het voor jullie belangrijk oog te hebben voor juist zo’n meer alledaagse vrouw? SF: “Om te beginnen wil ik graag aanstippen dat de feministische onderneming van het blootleggen van verborgen geschiedenissen in de jaren zestig opkwam in tandem met nieuwe feministische golven. Het was noodzakelijk om een stem te geven aan vrouwen die historisch gezien het zwijgen was opgelegd. Maar destijds is er eigenlijk niets gedaan met dit fenomeen van suicide by proxy. Dat was misschien te gelaagd en complex. Want hier gaat het om vrouwen die niet alleen slachtoffer zijn – zoals de vele vrouwen die tijdens de heksenjachten zijn vermoord – maar ook daders, moordenaars zelfs. Dat is een bittere pil. In die zin zijn we nu een stap verder door te zeggen: het is feministisch om te erkennen dat vrouwen ook moordenaars kunnen zijn.”
VF: “Een ander antwoord op jouw vraag is dat het ontzettend belangrijk voor ons is dat een hedendaags publiek begrijpt welke druk zij voelde in haar leven. Daarom heeft de film die rauwe documentairestijl, zodat je voelt hoe hard zij moest werken. We willen een brug slaan tussen verleden en heden, want in een kapitalistische samenleving is er net zo goed allerlei druk die ervoor zorgt dat mensen niet functioneren. Depressie is een modern concept, maar het heeft historische roots.”

Jullie tonen ook de rol die religieuze dogma’s spelen. Het is bijna alsof de angst voor god Agnes tot haar misdaad drijft. SF: “De kerk was de ultieme macht in die tijd, religieuze dogma’s bepaalden de levens van mensen. Je kunt denken dat het nu anders is, maar wij denken dat dogma’s nog steeds een enorme invloed hebben op ons gedrag.”
VF: “Uit onderzoek blijkt dat jonge terroristen die zelfmoordaanslagen plegen vrijwel altijd lijden aan een depressie. Die voedt misschien een verlangen om te sterven en een aanslag is een manier om dat te doen met de toestemming van hun god.”

Jullie verwijzen in de persmap naar het begrip suicide by cop, waarbij wanhopige mensen de politie bedreigen zodat ze worden neergeschoten. Zien jullie het als jullie taak om zulke connecties tussen heden en verleden te leggen? SF: “Als filmmaker kun je alleen spreken over de tijd waarin je leeft. Wij hebben uitvoerig onderzoek naar ons hoofdpersonage gedaan, maar we kunnen nog steeds niet weten hoe zo’n vrouw zich driehonderd jaar geleden heeft gevoeld. Wat we wel kunnen is een film maken die relevant is voor een hedendaags publiek.”

Dat zit hem voor een groot deel in de verbeelding van depressie. Het is fascinerend hoe de visuele stijl van de film meebeweegt met het steeds zwaardere ziektebeeld van Agnes. SF: “Visueel wilden we dat de film dezelfde reis als Agnes zou maken. We beginnen in de late zomer, wanneer de natuur nog prachtig en kleurrijk is. Geleidelijk wordt het donkerder en grijzer, net als haar belevingswereld. Overigens is het moeilijk om depressie te verbeelden, vooral de montage bleek een lastige puzzel. Je hoeft haar maar één keer te vaak ellendig in bed zien liggen en mensen raken al geïrriteerd. Tegelijkertijd moet een publiek begrijpen hoe zwaar het voor haar is om überhaupt uit bed te komen.”
VF: “Ergens vind ik het ook goed als mensen zich aan haar gaan ergeren. Want zo is het ook in het echt. Mensen met een depressie werken anderen op de zenuwen, omdat ze bijna onmogelijk zijn om mee te leven. Je kan niet tegen iemand die aan bed gekluisterd is zeggen: ‘Sta op, doe iets, ga naar de dokter.’ Dat lukt ze gewoon niet.”
SF: “Er zijn geen fysieke symptomen. In die zin zijn mensen met depressie tegenwoordig nog net zo onbegrepen als Agnes is in de film.”