IDFA 2024: Johan Grimonprez over Soundtrack to a Coup d’État
'We moeten af van de mythe van het sociaal-darwinisme'
Johan Grimonprez mixt een politieke moord, de Koude Oorlog, de CIA, Louis Armstrong en Nina Simone en maakt er een jazzy politieke opera van.
Patrice Lumumba werd in 1960 de eerste president van het net onafhankelijk geworden Congo en groeide in korte tijd uit tot een boegbeeld van de Pan-Afrikaanse beweging, die streed voor erkenning op het internationale toneel. Een jaar later werd hij vermoord. In Soundtrack to a Coup d’État combineert Johan Grimonprez (de politieke lading van) jazzmuziek met de geopolitieke strijd over de onafhankelijkheid van Congo. De muziek is volgens hem onlosmakelijk verbonden met de politiek van het moment.
Videokunstenaar/regisseur Grimonprez is dit jaar hoofdgast op IDFA. Hij maakte eerder onder meer Dial H-I-S-T-O-R-Y (1997), een mediageschiedenis van vliegtuigkapingen als een symptoom van de spektakelmaatschappij, en bewerkte het boek The Shadow World: Inside the Global Arms Trade van Andrew Feinstein tot de documentaire Shadow World (2016).
De vraag die tijdens het kijken van jouw films de hele tijd door mijn hoofd spookte was: hoe verhoud jij je tot een verschijnsel als Trump? “Enerzijds heb je de corporate marionetten en aan de andere kant de miljardairsklasse. Het doet er volgens mij eigenlijk niet toe waar je op stemt, want je kiest toch voor de corporatocracy. Maar zelfs de betalingen aan Tony Blair die onder de tafel gingen inzake deals met de Britse wapenfabrikant BAE, zoals ik in Shadow World liet zien, of zelfs Thatcher en Reagan en hun cynische internationale politiek, vinden plaats binnen het raamwerk van wat je het normale politieke verkeer zou kunnen noemen: men probeert bijvoorbeeld nog steeds te verhullen dat men iets illegaals heeft gedaan. Maar met een verschijnsel als Trump maakt het niet meer uit of het legaal of illegaal is. Want voor zijn volgelingen is alles acceptabel wat hij doet. Het is niet dezelfde realiteit. Zoals een Amerikaanse commentator zei over de huidige Amerikaanse verkiezingen: ‘Hij mag wetteloos zijn, zij moet vlekkeloos zijn’. Ik denk toch dat het vooral een structureel probleem is. Je kunt iemand kiezen maar, zoals ik in Shadow World laat zien, we leven eigenlijk onder een ‘corporate coup d’état’, een staatsgreep door multinationals. Eigenlijk zijn het de lobbyisten en de geldschieters die de maatschappij runnen. Zolang we dat probleem niet aanpakken, verandert er niets. En in de VS heb je dan nog een extra probleem: het electoral college. De democratie in Amerika functioneert niet.”
Voormalig correspondent Chris Hedges vraagt zich in Shadow World af: hoe kun je nou niet kwaad worden als je in Gaza of El Salvador bent geweest en je ziet hoe mensen daar behandeld worden. Voel jij die woede zelf ook? “Jazeker, maar ik verwerk die woede al door films te maken. Ik ben op m’n best als ik in mijn tuin bezig ben mijn eigen groenten te kweken. Ik denk dat daar een grote tegenkracht zit: tender gardening en zelfvoorzienend zijn. Tuinieren, bomen planten. Ik woon deels in Griekenland, waar we met een groot tuinproject bezig zijn.”
In een eerder interview met Filmkrant over Shadow World sprak je ook over the commons, het belang van het zoeken naar het gemeenschappelijke, als tegenbeweging. “Ja, de peer-to-peer cultuur, je ergens thuisvoelen. Van winstbejag via verbindingen maken met anderen naar verwantschap.”
Zie je dat echt gebeuren? “Ik zie over de hele wereld kleine projecten waarin men het anders probeert te doen. Als ik bijvoorbeeld kijk naar wat er op ons eiland gebeurt in Griekenland: er arriveren daar zo veel jonge mensen uit Athene die genoeg hebben van de manier waarop de oude wereld wordt geleid. Die alles in eigen handen willen nemen. Ook uit financiële noodzaak: ze krijgen gewoon niet meer genoeg betaald om mee te kunnen draaien in het circus van huizen kopen, kinderen opvoeden en twee vakanties per jaar.”
Het normale leven is niet meer te betalen. “Je hebt de maalstroom van dingen die worden aangekaart in de mainstream media, maar onderhuids leeft veel dat daar niet wordt genoemd. Je hebt ook een heleboel goeie ontwikkelingen, zoals het opzetten van gemeenschapstuinen. Als bijvoorbeeld een groep alleenstaande moeders aan zo’n project deelneemt, dan kunnen ze ook meteen het babysitten onderling regelen. Het is belangrijk dat we alle kritiek en negativiteit achter ons laten. Je kunt blijven benadrukken wat er verkeerd is aan de wereld, maar wat schiet je daarmee op? De vraag is: waar gaan we naartoe? Wat willen we dan wel?
“We hebben bioloog Frans de Waal eens geïnterviewd, die zei dat er binnen de academische wereld een verschuiving is van het onderzoeken van hebzucht naar het onderzoeken van empathie. Als je de mens kwaad laat doen, dan kan hij extreem kwaad doen, aldus De Waal, maar als je de mens in de gelegenheid brengt om goed te doen, dan zal die extreem goed doen. Ik zie op het eiland in Griekenland bijvoorbeeld veel solidariteit ontstaan binnen de ‘water rention group’ die we hebben opgezet. De Tamera Groep in Portugal is daar bijvoorbeeld internationaal heel goed in, om met internationale samenwerking en kleinschalige projecten te werken aan een duurzame toekomst.
“We moeten af van de mythe van het sociaal-darwinisme: het idee dat het recht van de sterkste het leidende principe van onze wereld moet zijn. Hoewel het eigenlijk geen of-of is: beide ontwikkelingen kunnen naast elkaar bestaan. Doom en gloom zijn niet nodig. Het klimaatprobleem is bijvoorbeeld relatief makkelijk op te lossen: als we één triljoen bomen planten, zal het klimaat stabiliseren. Iedereen honderd bomen planten dus.”
Ik ben niet zozeer van de doom en gloom, maar de realiteit geeft daar nogal eens aanleiding toe. Kijk ook naar Soundtrack of a Coup d’État. Wie wordt er door krachten achter de schermen uiteindelijk vermoord? Lumumba, de enige politicus in de film die het hart op de juiste plek heeft en echt voor zijn volk wil vechten. “Ik denk dat er altijd een andere kant zit aan zulke gebeurtenissen: na de moord heb je de dekolonisatieresolutie die in 1960 wordt geratificeerd, waardoor de Global South een belangrijke plek binnen de VN kan innemen. Dat was een end of empire: de dekolonisatie wordt binnen de VN aanvaard. Dat had heel veel gevolgen. De politiek in de film gaat inderdaad over ‘verdeel en heers’, maar de muziek gaat erover dat mensen bij elkaar komen.”
Het feit dat België Congo na veel tegenstribbelen toestaat zelfstandig te worden, maar dan meteen de nieuwe regering saboteert en eigenlijk als enige doel heeft om de winsten van mijnbouwbedrijf Union Minière in hun voormalige kolonie veilig te stellen, stemt niet cynisch? “Ja, maar dat is de analyse van Shadow World. Daarnaast zijn er die andere projecten die wel hoopgevend zijn. ‘There are more acts of love than acts of violence in de wereld’, zoals Frans de Waal zei.”