Tamara Kotevska over Honeyland

Een documentaire over een vrouw met haar bedlegerige moeder in een stenen huisje in Noord-Macedonië. Voor haar inkomen is ze afhankelijk van bijen en hun honingraten. Zo kleinschalig als de opzet van Honeyland is, zo groots is de zegetocht die de film nu over de wereld maakt. Regisseur Tamara Kotevska: “Toen Hatidze voor ons stond, wisten we meteen dat we met een bijzonder persoon te maken hadden.”

Honeyland kijken is verliefd worden op hoofdpersoon Hatidze en het landschap waardoor ze zich beweegt. Deze bijenhouder leeft in een afgelegen natuurgebied zonder bestrating of begaanbare wegen. Bijna dagelijks loopt ze vier uur naar de markt om haar honing te verkopen, en vier uur weer terug. Als alleenstaande dochter is ze gebonden aan het kleine huisje waarin ze met haar hoogbejaarde en inmiddels dove moeder woont. Maar het verhaal van Hatidze is ook het verhaal van de bijen die ze houdt, de honing die ze maken en de veranderende omstandigheden zoals buren die plots neerstrijken met eenzelfde handel. Een concurrentiestrijd ver van de bewoonde wereld. Macroproblematiek op microschaal.

Tamara Kotevska, samen met Ljubimor Stefanov verantwoordelijk voor de regie, was aanwezig op het IDFA, waar hun documentaire zoals overal ter wereld hoog in de publieksenquête eindigde. “We waren eigenlijk bezig een korte documentaire te maken voor een natuurorganisatie”, legt Kotevska uit. “Aandachtspunt was een grote rivier in Noord-Macedonië, maar in de onderwerpkeuze hadden we verder de vrije hand. Tijdens onze research werd onze aandacht getrokken door bijenkorven in de rotswanden van een vallei waar vroeger de rivier doorheen stroomde. Die bijenkorven zien er fascinerend uit, met hun kleine gaatjes in de rotswand.”

Kotevska en Stefanov stuitten op  twee bergbeklimmende broers die ‘bijenjagen’ in de rotspartijen. “Ze laten zich met touwen zakken langs de rotswand om dichtbij te kunnen komen. Maar nadat we die opnames hadden gemaakt, ontdekten we al snel dat er verder niks interessants over hen te vertellen was. Voor een documentaire waren ze dus niet geschikt. Maar toen leerden we hun zus kennen, Hatidze. Bij haar was het meteen duidelijk dat we hier een bijzonder persoon voor ons hadden. Niet alleen vanwege haar verschijning, ook vanwege haar verhaal. In tegenstelling tot haar broers leeft zij niet in een stad, verre van zelfs. Ze is de enige inwoner van een dorp en blijft daar wonen met haar moeder omdat die het huis niet meer uit wil. Dat maakte het verhaal voor ons alleen maar mooier en urgenter. Ze is de laatste vrouwelijke imker in dit uitgestrekte, verlaten gebied.”

Stemde Hatidze er onmiddellijk mee in om gefilmd te worden? “Ja. Wat zo interessant aan haar is, is dat ze zo’n ontzettend sociaal persoon is. Sociaal begaafd zelfs. Ze houdt echt van mensen. Maar het is haar lot op die ene plaats te moeten blijven, aan huis gekluisterd vanwege haar zieke moeder. Dus bij elk contact met mensen bloeit ze op en straalt ze. Toen we haar vertelden een film over haar te maken, was ze ontzettend blij. Ze stond te springen. Erg zeldzaam voor een documentaire, je komt meestal het tegenovergestelde tegen.”

Aangezien ze zo sociaal is, waren de draaidagen dan  ook alsof ze met de crew telkens vrienden over de vloer kreeg? “Klopt, en we zijn tot op de dag van vandaag eigenlijk haar familie. Tijdens het filmen hebben we onze hoofdpersonen niets aangeboden, zelfs geen salaris. In documentaires kan dat erg riskant zijn. Je wilt niemand het gevoel geven omgekocht te zijn. Je wilt het echte verhaal laten zien, zoals het is. Naderhand vroegen we Hatidze wel wat we voor haar konden doen. Ze vroeg ons of we haar konden helpen bij het vinden van een huis, in de buurt van haar broers. Toen we dus onze eerste subsidie kregen, van het filmfestival van Sarajevo, kochten we een huis voor haar.”

We zien in Honeyland soms roekeloos gedrag van de kinderen van Hatidze’s buren, die ook nog eens onder de bijensteken zitten. Waar ligt voor u de ethische grens; wanneer zou u in moeten grijpen? “Ik zie het zo: als ik nu naar buiten zou gaan met een camera en ik zie een kind verdrinken, dan zou ik mijn camera zo weggooien om het te gaan redden. In dit geval, wanneer je een documentaire maakt en een onderwerp kiest, moet je voorbereid zijn op wat je gaat zien en hoe je daarop reageert. Deze mensen hebben we zes maanden gevolgd voordat we begonnen met filmen. We zagen al die tijd hoe alles verliep en dus wisten we: dit is gewoon hoe ze leven. Op sommige momenten hebben we natuurlijk wel hulp aangeboden, maar als ze dat weigeren, dan houdt het op. Voor de rest: je bemoeit je er niet mee en je filmt. Wat het ook is, uiteindelijk zal jij weer weggaan en zullen zij daar achterblijven. Alles zal doorgaan, ook als je er niet meer bent.”

Vooral de scènes in het huis van Hatidze en haar moeder vallen op, met een prachtig clair-obscur à la Rembrandt. “Zoiets kun je bij een documentaire van tevoren niet bedenken. Dus Hollandse meesters als Rembrandt werden voor ons inderdaad een inspiratie, maar alleen omdat we de gelijkenis zagen toen we de situatie zo aantroffen. Deze schilders waren ook niet bewust bezig met clair-obscur. Zij schilderden wat ze zagen en dit was hoe het er toen uitzag. Hatidze leeft in feite in die tijd, in die vervlogen eeuwen, in dezelfde omstandigheden als waarin deze schilderijen werden gemaakt. We hadden ons dit vooraf nooit kunnen voorstellen. Het was ook onmogelijk geweest om het te fabriceren. Ze leeft zo afgelegen dat we de apparatuur ervoor niet mee hadden kunnen nemen. En zelfs als dat wel had gekund, was het huis vanbinnen te klein geweest voor de benodigde opstelling. Toen we dus eenmaal de juiste tijd van de dag en de juiste opnamehoek hadden gevonden, waren we zelf ook aangenaam verrast door het resultaat.”

Het afgelegen gebied in Noord-Macedonië staat in groot contrast met het succes dat de film nu over de hele wereld heeft. Bekroond op het filmfestival van Sundance, er hangt een enorme Oscar-buzz omheen en ga zo maar door. Krijgt Hatidze hier iets van mee? “O zeker wel, we nemen haar overal mee naartoe. Op trips, naar festivals. Ze was twee weken geleden nog met ons in New York, waar ze een prijs won in de categorie ‘beste personage in een documentaire’. Op het podium begon ze uit volle borst te zingen. Dat was zo mooi om te zien, totaal anders dan wat iedereen verwachtte.”

Helpt de documentaire inmiddels ook bij het wereldwijde bewustzijn rond de met uitsterven bedreigde bijenkolonies? “Ja, heel erg. Daar zijn we zelf nog steeds verbaasd over, hoe het overal ontvangen wordt. En het mooiste is dat het overal even goed valt en ingezien wordt. We hebben deze documentaire bijvoorbeeld ook vertoond aan een stam in Nieuw-Caledonië [Frans overzees gebied ten noordoosten van Australië, AZ]. Daar was de reactie nagenoeg hetzelfde als in Manhattan. Dat het zo universeel aanspreekt maakt ons heel erg blij. Totaal verschillende mensen die een humane band met deze film krijgen. Dat is zoiets waardevols.”