Sébastien Lifshitz over Petite fille

De bekentenis van de hoofdpersoon van zijn film Bambi dat ze zich reeds op zeer jonge leeftijd bewust was van haar transgender identiteit prikkelde de nieuwsgierigheid van de Franse filmmaker Sébastien Lifshitz. Het leidde tot zijn wonderbaarlijke nieuwe documentaire Petite fille.

“Als ik groot ben, zal ik een meisje zijn”, vertelt de als jongen geboren Sasha haar moeder al toen ze vier was. “Ze huilde tranen van pijn toen ik dat ontkende”, getuigt mama Karine aan Sébastien Lifshitz. De regisseur die begon bij fictie (Presque rien, 2000; Wild Side, 2004; Plein sud, 2009) ontpopte zich de laatste tien jaar tot documentair portretmaker met achtereenvolgens Les invisibles (2012), Bambi (2013), Les vies de Thérèse (2016) en Adolescentes (2019).

Zijn nieuwste film Petite fille volgt de dagelijkse strijd van de nu zevenjarige transgender Sasha. Tijdens een Covid-proof interview midden oktober in Gent verwijst Lifshitz naar Girl, de baanbrekende film van Lukas Dhont. “Het zwijgzame, gesloten karakter van de heldin van Girl is bijzonder authentiek. Veel transmensen hebben die terughoudendheid, ze willen niet met luide stem spreken. Ook Sasha worstelt met het formuleren van haar gevoelens.”

U wilde Sasha een stem geven. “Ik wilde een film over transidentiteit bij jonge kinderen maken. Toen ik Bambi maakte over Marie-Pierre Pruvot, een van de eerste Algerijns-Franse transvrouwen die als danseres zichzelf kon zijn, vertelde ze dat haar als driejarige al duidelijk was dat ze trans was. Dat verraste me, omdat ik meer dacht aan de puberteit. Maar transidentiteit is verbonden met psychische identiteit en manifesteert zich op jonge leeftijd. Het verhaal van zo’n jong kind is nog niet verteld en ik wilde het traject van deze met onrust gepaard gaande, ingrijpende verandering volgen. Het was een flinke opgave om een gezin te vinden om dat verhaal te vertellen. Er zijn internetfora waar de aan hun lot overgelaten ouders van transgender kinderen informatie uitwisselen, maar men is er bang voor voyeurs en sensatiezoekers. Toen ik een advertentie plaatste kreeg ik vooral vijandige reacties, op twee moeders na. Met Sasha’s moeder Karine begon ik via mail en sms te communiceren.”

Om vertrouwen op te bouwen. “Ik wilde haar duidelijk maken dat ik geen sensatie zocht maar begrip, dat ik vertrek vanuit empathie en respect. Het gaat me om mensen, niet om studieobjecten. Ze hebben al een leven voor mijn documentaire. Daarom verwijs ik vroeg in de film naar die uitspraak van de vierjarige Sasha. Het was belangrijk om aan te geven dat de kwestie van de transgenderidentiteit niet begint op het moment dat ik met mijn camera arriveer in haar leven.
“Voor de band met het gezin hielp het dat ze mijn eerdere documentaires respectvol vonden, maar het klikte vooral heel intuïtief. Zonder dat alles doorgesproken hoefde te worden, wisten ze dat ik hen niet zou bedriegen. Gelukkig, want bij een documentaire moet je opletten met voorbereidende gesprekken – je wil het zo veel mogelijk fris en verrassend houden.”

Na alle onbegrip lijkt de familie blij dat er naar hen geluisterd wordt. “Zonder dat daar een oordeel aan wordt gekoppeld, ja. Het beviel hen dat ik niet opdringerig was. Ik heb bewust voorgesteld om een proefdag te organiseren, zodat ze konden zien hoe filmopnamen met mij verlopen. Die eerste opnamen, met een sneeuwballengevecht in de tuin, zitten in de film. Voor ons was het een krachtig, emotioneel moment en ook het gezin voelde zich er goed bij. Vervolgens konden we aan het werk, met een kleine ploeg: cameraman, geluidsman, regie-assistent en ikzelf. We vormden een kleine familie die verbonden was met het gezin.”

Een kwetsbaar gezin. “Een transgender kind leidt tot veel angst en vragen bij ouders. Ze weten nooit of ze hun kind het juiste antwoord geven, zijn bang om fouten te maken. Die onzekerheid creëert gevoelens van onvermogen, machteloosheid en schuld.”

De camera neemt vaak Sasha’s standpunt in. “Het was belangrijk om dicht bij haar te zijn, om te kijken vanuit haar perspectief. Petite fille wil haar inwendig leven tonen en doen begrijpen. Ik maak geen documentaires over een ‘onderwerp’, ik wil geen belerend commentator of analist zijn. Ik wil met Sasha meekijken en meevoelen, zo empathisch mogelijk.”

Dat doet u zonder voice-over of verder commentaar. “Ik wil de realiteit laten spreken, het dagelijkse leven van de hoofdpersonen alles laten zeggen. Afstandelijkheid was uit den boze, net als een analyserende blik van bovenaf. Ik benader ze niet als proefkonijnen, maar dompel me onder in hun leven. Ik hou ervan de esthetiek van fictie te gebruiken in mijn documentaires – in de mise-en-scène, de breedbeeld-fotografie, in kadrering, muziek en montage. En ik weiger de kijker bij de hand te nemen. Volgens mij is de toeschouwer in staat om zich te projecteren in de film en dingen beetje bij beetje te begrijpen. Daarom krijgt hij een actieve rol.”

Een van de grootste conflicten van het gezin is met Sasha’s school, maar die blijft buiten beeld. “De schooldirectie verbood me om er te komen filmen. Terwijl de school een belangrijke plek inneemt. Daar wordt het permanente conflict tussen Sasha en de bureaucratie uitgevochten. Er leeft een dusdanige onwil om Sasha te erkennen als een klein meisje dat men ons bleef afwijzen. Maar juist doordat de school verboden gebied was, is ze nu sterker aanwezig in de film. Ze ging als microkosmos symbool staan voor een maatschappij waar de bereidheid om te accepteren klein is, en het gebrek aan empathie groot.”

Karine besluit dat ‘iedereen een rol heeft in het leven’ en dat de rol van Sasha er misschien uit bestaat ‘om mentaliteiten te veranderen’. Haar eigen rol is om Sasha daarbij te helpen. “Zowel de film, Karine als Sasha willen doen begrijpen wat transidentiteit is, om tolerantie te creëren. Karine en Sasha weten dat ze een risico nemen door hun verhaal te vertellen, maar ze vinden dat zich verbergen tot niets dient. Integendeel, je moet zichtbaar zijn en zeggen wie je bent. Dat zal zorgen voor meer begrip en acceptatie van verschillen. Ik was zeer onder de indruk van Sasha’s moed en vastbeslotenheid. Er is iets in haar dat niet onderhandelbaar is. Ze wil absoluut bekrachtigen wie ze is en ze was erg bewust van wat we aan het doen waren. Niet enkel haar familie wilde de documentaire, zij ook. Heel bewust.”

Hoe belastend is het dan om die documentaire te maken? “Dat valt mee. Ik neem graag de tijd om me in het universum van mensen te begeven. Zodat het nooit een ‘opnameperiode’ wordt, het blijven ‘stukjes leven’ waar ik de vinger op leg. Wanneer je met een kleine crew werkt, kan je in het dagelijkse leven van je hoofdpersonen glijden zonder het natuurlijk verloop te verstoren.”

Op persoonlijk vlak zorgt de kinderpsychiater voor een doorbraak. “Die ontmoeting was cruciaal voor Sasha en haar moeder. Eindelijk treffen ze iemand die de situatie begrijpt en antwoorden kan geven op hun vragen. Antwoorden waar Karine al jaren naar op zoek was. Plotseling werd er echt naar Sasha geluisterd door iemand buiten haar gezin, door een dokter met empathie en kennis. Die erkenning en herkenning maakt haar duidelijk wie ze is en geeft haar waardigheid.”

Enkele door die psychiater genoteerde woorden blijken cruciaal. “Het document dat de psychiater opstelt is fundamenteel: het maakt het mogelijk het geslacht van Sasha te officialiseren. Bovendien kan de familie daardoor mensen of instanties die het bestaan van Sasha niet aanvaarden, beschuldigen van mishandeling. Onder die druk moest de school uiteindelijk toegeven.”

Spelen met poppen, een badpak dragen, Sasha is er dol op. “Zolang ze niet erkend was als klein meisje, zocht ze obsessief naar uiterlijke tekens van vrouwelijkheid. Speelgoed, kleding en accessoires waren daarbij belangrijk. Maar vanaf het moment dat ze aanvaard werd door de school verdween die obsessie. Ze begon volgens haar moeder het mannelijke en het vrouwelijke meer te vermengen. Ze hoefde niet langer via tekens en symbolen te bewijzen wie ze was. Het was een verworvenheid. Dat sluit aan bij de hedendaagse visie op de genderproblematiek: is een individu niet gewoon een samenstelling van mannelijke en vrouwelijke elementen? Misschien zal de nieuwe generatie veel meer het stempel dragen van beide seksen en zich niet langer laten definiëren door enkel het mannelijke of het vrouwelijke.”

Volgt u Sasha’s familie nog? “Ik ben uiteraard nog altijd in contact met hen. Met iedereen waarmee ik ooit filmde houd ik contact, velen werden vrienden. Ik laat Sasha nu met rust, ik wil haar laten opgroeien zonder camera’s. Maar mocht ze in haar tienerjaren zin hebben om verder te gaan, kan ze me daar absoluut voor vragen.”