Sacha Polak over Hemel

Haar debuutfilm Hemel werd in Berlijn onderscheiden met een van de drie Fipresci-prijzen van de internationale filmkritiek en omschreven als de vrouwelijke tegenhanger van Steve McQueens Shame. Sacha Polak: "Natuurlijk is Hemel een vervelend en verwend meisje, maar ik ben ook heel dol op haar."

Hemel heet vast niet voor niets Hemel. De hoofdpersoon uit Sacha Polak’s gelijknamige regiedebuut loopt met haar hoofd in de wolken, of steekt haar kop in het zand, maar kan haar blik niet op het leven voor haar gericht houden. Ze vlucht in een wereld van vergetelheidsseks en schijnintimiteit.

Het deed Variety ter gelegenheid van de wereldpremière in het Forum van het Filmfestival Berlijn opmerken dat Hemel de vrouwelijke tegenhanger van Steve McQueens seksverslavingsfilm Shame is. We spraken Sacha Polak (1982) daags voor haar vertrek naar Berlijn.

Wat was het oorspronkelijke idee dat Hemel in beweging heeft gezet? "Er was niet echt een idee. Scenariste Helena van der Meulen benaderde mij omdat ze heel erg graag iets wilde doen over zo’n soort meisje als in mijn eindexamenfilm Drang (2008) en ik wilde iets over vaders en dochters maken. Helena stelde die hoofdstukkenstructuur voor, en dat leek mij ook wel een goed idee, want ik had toen net Hunger van Steve McQueen gezien, en ik vond het omdraaien van het perspectief daarin heel goed werken. Vandaar dat ik een van die episodes uit het gezichtspunt van Hemels vader wilde draaien. Verder was er niet echt een idee of een uitgangspunt."

Misschien is het ook lastig om te reconstrueren omdat de film niet echt een idee, of een verhaal of een karakterontwikkeling bevat, maar meer een soort scènes uit een meisjesleven is? "We wilden haar oorspronkelijk een jaar lang volgen en meer dan nu in de film tot uitdrukking is gekomen de scènes zoveel mogelijk in real time laten afspelen. Hemel zou een jaar lang met haar studie zijn gestopt en tijdens dat jaar leren we haar kennen."

Dat zie ik nu niet in de film terug. Voor mijn gevoel maken we kennis met een beetje verwend meisje uit een milieu waarin geld geen rol speelt en waarvan het niet duidelijk is hoe ze in haar levensonderhoud voorziet. "Er zijn genoeg meisjes die een jaar lang niets doen, of niet weten wat ze willen. Dat is ook wel iets van deze tijd, maar we hebben met de film niet iets over deze tijd willen zeggen, maar over dit meisje. Natuurlijk is Hemel een vervelend en verwend meisje, maar ik ben ook heel dol op haar. Ik zie ook haar mooie en haar kwetsbare kanten."

Waarom dit meisje? "Ik weet het niet. Dat is voor jou een belangrijke vraag, maar voor mij niet. Ik wil dit vertellen, maar denk niet na over het waarom. Het ontstaat zo. Misschien kijk ik er over vier jaar op terug en ontdek ik dan waarom ik het zo moest vertellen."

Hoe diep moeten we in de psychologie duiken? "Niet. Je moet gewoon naar de film kijken en erin meegaan of niet meegaan. Mensen hebben heel verschillende reacties op de film. Sommigen hebben meteen een afkeer van Hemel en anderen barsten in janken uit. Dus je hoeft helemaal niets. Ik denk niet van buiten over mijn film na."

Is het een autobiografisch verhaal? "Nee. Ja. Sommige dingen zijn autobiografisch, maar heel veel dingen komen ook van Helena. Ik ben ook alleen met mijn vader opgegroeid. De verkrachter kwam oorspronkelijk van Helena, niet dat zij verkracht is, maar die is wel eens bij iemand thuis geweest met een dubbele persoonlijkheid."

Is seksualiteit voor Hemel de enige manier waarop ze zich kan uitdrukken? "Ze zoekt contact. Het is niet zo dat ze zich alléén seksueel kan uitdrukken. Ze is op zoek naar contact, naar liefde, naar de vraag wat seks is. Ze doet zichzelf ontzettende veel pijn en zoekt steeds de grenzen op, vraagt zich hoever ze bij mensen kan gaan, totdat ze een keer zeggen: ‘Ik hoef jou niet meer.’ Het is gewoon een zoektocht. Maar wat ze alleen maar wil is dat iemand haar vasthoudt."

Is dat een teken des tijds, of is die zoektocht van alle tijden? "Ik ben zelf nu negenentwintig, maar ik heb bij al mijn vriendinnen wel zo’n soort zoektocht gezien. Met welke man ze uiteindelijk eindigen. Dat het ook een soort zoektocht naar zichzelf is. Maar ik ben er niet analytische mee bezig. Ik benader het filmmaken meer intuïtief."

Hoe werkt dat dan? "Het groeit. In het samenwerken met Helena bedenken we allebei dingen, en we voelen aan of het mooi is of goed of origineel, of dit zie ik voor me, het moet kloppen, het hoeft niet logisch te zijn, maar we zijn niet bezig met de vraag waarom het goed is. Ook actrice Hannah Hoekstra heeft invloed op het personage. Ik vraag haar waarom Hemel doet zoals ze doet en samen bedenken we dat.
"Het gaat soms heel beeldend. Dat ze achterstevoren in de auto naar Sevilla zit had ik op een foto gezien en ik wist zeker dat ik dat een keer in een film wilde verwerken. Dat haar vader haar ’s nachts laat plassen, dat herinner ik me ook nog van vroeger. Dat vind ik een heel mooi beeld. In de film is het een afscheid van de vader-dochter-verhouding."

Maar ze is al volwassen. "Ze is al volwassen. Dat raakt mij heel erg."

En de suggestie dat er een incestueuze verhouding is? "Dat is niet onze bedoeling geweest, maar het zit heel erg op die grens. Bij sommige mensen komt het zo over en dat is dan maar zo. Dat vind ik prima. Voor mij gaat het over twee mensen die een symbiotische verhouding hebben en zich van elkaar moeten losmaken om verder te kunnen gaan."

En heeft zij een Lolita-complex, of is ze een nymfomane? "Nee, ze heeft niet per se iets met alleen maar oudere mannen. Ze krijgt natuurlijk wel iets met een collega van haar vader…"

En dat hoofdstuk heet ‘Verliefd’. "Dat hoofdstuk heet ‘Verliefd’, Ze heeft een soort vaderfiguur gevonden."

Haar vader laat het zich maar een beetje aanleunen. "Hij heeft het niet door. Het is een drukbezette man. Hij heeft verschillende vrouwen en dat doet Hemel ook. Zij heeft verschillende relaties en spiegelt zich aan hem. Hij heeft dat niet door."

Ze doen allebei hetzelfde, maar bij hem gaat het goed en bij haar niet. Heeft dat ermee te maken dat hij een narcistische man van middelbare leeftijd is en zij een kwetsbaar pubermeisje? "Hij vindt voor het eerste een vrouw met wie hij verder zou willen leven en op dat moment begint de relatie die zij met elkaar hebben te botsen. Maar voor hem is dat geen probleem. Hij is een leuke man die houdt van mooie dingen: lekker eten, mooie vrouwen, reizen. Hij maakt zich weinig zorgen over haar. Zij is gewoon zijn dochter en daar houdt hij van."

Waarom verdedig je die vaderfiguur zo? "Daarom laat ik ook een scène vanuit zijn perspectief zien waaruit blijkt dat hij van haar houdt. Hij is misschien iemand met oogkleppen op, maar hij is geen klootzak."

Als je naar dit soort afstandelijk, bijna lusteloze films uit het buitenland kijkt, bijvoorbeeld die van de Berliner Schule, maar ook soms het werk van Nanouk Leopold, dan zit er vaak een sociale component in, bijvoorbeeld in de wisselwerking van klasse en individu of die tussen architectuur en individu bij Leopold. Is dat iets wat bij jou speelt? "Ik wilde niet per se een generatieding maken. Het is zeker een film van deze tijd, maar ik heb geen mening over dit soort meisjes. Natuurlijk zijn er honderdduizend van dit soort meisjes en weerspiegelt zij dat. Maar ik heb daar geen oordeel over willen vellen. Ik heb niet het gevoel dat het nodig is om iets aan de kaak te stellen, of te doorbreken, bijvoorbeeld over vrouwen en seksualiteit."

Wil je mensen dan op een existentieel niveau activeren en aansporen om hun leven in eigen hand te nemen? "Nee, want ik denk dat het met Hemel heel goed gaat aflopen. Ik hoop alleen maar dat mensen dit in haar herkennen. Door haar geraakt worden. Ik heb niet een soort pamflet willen maken. Ik heb een mooie film willen toevoegen aan de Nederlandse filmdatabase. Ik denk dat ik dat kan."