Oksana Tsjerkasjyna over Klondike

Klondike was al gemaakt voor de Russische inval in Oekraïne. Maar Maryna Er Gorbachs visueel krachtige, visionaire film toont oorlog van binnenuit en vanuit vrouwelijk perspectief. Absurd en huiveringwekkend.

“Oorlog is onmenselijk en creëert immens leed”, zegt acteur Oksana Tsjerkasjyna wanneer we haar in oktober 2022 spreken. “Het lijkt of dit zal doorgaan tot er geen gebouw meer rechtstaat of geen mens meer leeft. Maar ik hou me vast aan hoop.”

Het gesprek op het filmfestival van Gent loopt uit, want de Oekraïense wil vertellen over haar geboortestad Charkiv en over de emotionele achtbaan waarin ze zit. Wanneer ik vertel over Liudmyla en Mykyta, de moeder en zoon die we thuis tijdelijke noodopvang boden, wil ze meer weten. “Wij Oekraïners voelen ons enorm verbonden. Klondike staat symbool voor onze identiteit en saamhorigheid.”

De film is een ambassadeur voor Oekraïne en de Oekraïense onafhankelijke cinema, stelt Tsjerkasjyna. Maryna Er Gorbach is de scenarist, regisseur en samen met cameramens Svjatoslav Boelakovsky ook de producent.

U draagt de film als de hoogzwangere Irka. “Het stoorde regisseur Maryna dat de meeste oorlogsfilms vanuit mannelijk perspectief gemaakt worden. Omdat ze vertrouwd was met mijn theaterwerk rond de voorstelling van vrouwen vond ze me geschikt om de female gaze te gidsen. We willen geen feministische thema’s doordrukken, maar een personage creëren dat de mannelijke blik ondergraaft en vrouwelijke kracht illustreert. We maakten een teaser waarmee we bij het Oekraïens Film Fonds subsidie kregen en in de zomer van 2020 begonnen de opnamen. Het verhaal speelt in 2014, in een klein dorp vlak bij de Oekraïens-Russische grens vlak voordat vlucht MH17 werd neergehaald. We draaiden in een dorp in de buurt van Odessa, omdat de regio Donetsk toen al bezet en onveilig voor filmopnamen was.”

Hoe was de sfeer? “De draaiperiode was intens maar ook vreugdevol, omdat de context nog niet zo gruwelijk gewelddadig was als nu. Maryna’s scenario was de basis, maar zij beschouwt acteurs als partners en liet ons toe de personages zelf te ontwikkelen. Via repetities vonden we de juiste woorden en gebaren. Zo kwamen we tot een soort choreografie.”

Bij momenten is de film een absurd western-ballet. “Maryna zag Klondike als een knipoog naar de western, naar de gold rush en de strijd om land en grondstoffen tussen lokalen en indringers. Volgens haar vechten de hedendaagse cowboys in Oekraïne ook om een luchtspiegeling, doden ze elkaar in een absurde strijd.”

Een nachtmerrie. “Deze oorlog veranderde mijn leven, de manier waarop ik kijk naar oorlog. Oekraïne zit in overlevingsmodus en dat heeft impact op sectoren als kunst en film. Daarom is het belangrijk dat we met films als Klondike de wereld rondtrekken om duidelijk te maken dat Oekraïense cultuur bestaat en leeft. De strijd gaat niet enkel om territoria, maar ook om onze culturele identiteit. Het is een voorrecht dit te kunnen doen, want veel van mijn collega’s leven en vechten in Oekraïne.”

Onderhoudt u contacten met de crewleden? “Via een chat wisselen we ervaringen en verhalen uit. Het is ongewoon dat na een film er nog zo lang tussen iedereen gecommuniceerd wordt, maar de sfeer tijdens de opnamen en de huidige situatie maakten van ons een soort familie.”

Hoe verwerkt u de gruwel? “Op de een of andere manier moet ik doorgaan en de hoop niet verliezen. Gebouwen kunnen we heropbouwen, zolang de mensen overleven. Ik droom over de tijd dat ik zal kunnen terugkeren om mee te werken aan de wederopbouw. In een documentaire zag ik hoe mensen na de Tweede Wereldoorlog van dorp naar dorp gingen om de elektriciteit te herstellen. Dat zou ik ook graag doen. Ik weiger mijn hoofd vol te proppen met beelden van vernietiging, ik wil beelden voor ogen houden die verbonden zijn met het bouwen van dingen. Met hoop.”

Via een door een verdwaalde raket geslagen gat in haar huis zien we Irka even weglopen en terugkeren. “Dat is een magisch moment, omdat terwijl ze loopt de wolken dramatisch veranderen. Puur toeval. Maryna had me gezegd om aan het slot van een dramatische conflictscène te doen wat ik wilde. Aan het einde van de take zat ik zo vol woede dat ik wegliep, de heuvel op. Terugkijkend naar het huis en de filmcrew begon ik te twijfelen over wat het personage zou doen. ‘Terug naar huis gaan’, schoot er door mijn hoofd, en toen ik de eerste stap zette veranderden de wolken. Het klopt precies en ik vind het wondermooi, maar het liep puur instinctief. De keuze kwam vanuit het personage. Irka heeft een inwendige verbinding met het huis en voelt zich verloren. Klondike is een realistische film gebaseerd op ware feiten, maar het is ook poëtische cinema die in een eigen universum speelt. De actuele context versterkt de symboliek van het huis. Steeds meer mensen zijn dakloos en iedereen kan het op elk moment worden.”

“Iemand moest blijven, want als iedereen weggaat, wie is er dan om de stad opnieuw op te bouwen?”, zegt een moeder. Dat is ook Irka’s dilemma. “Die vraag heeft lang polariserend gewerkt. Mensen werden gestigmatiseerd, omdat ze bleven of omdat ze weggingen. Maar nu is de consensus bereikt dat het oké is te blijven werken en vechten, maar dat het ook goed is om veiligheid op te zoeken. Er bestaat geen foute keuze. Er is geen competitie. Er mag geen schuldgevoel zijn.”

Irka is tegelijk kwetsbaar en sterk. “Die complexiteit moest ze hebben, Klondike mocht geen conflict worden tussen een sterke vrouw en haar omgeving. Ze heeft een tedere kant, is loyaal tegenover haar alledaagse, traditionele leven. Verzorgen en teder zijn maakt deel uit van haar persoonlijkheid, van haar strijd tegen geweld en repressie. Het is waar dat de geweldlogica in de film verbonden wordt met mannen. Maar die mannen, broers en echtgenoten bekommeren zich om de vrouwen en worstelen met de impact van het geweld dat ze helpen escaleren. Ze volgen de richtlijnen van de samenleving, maar tegelijk willen ze de vrouwen verzorgen.”

Het einde is heel fysiek. “Ik kreeg een kunstmatige buik om aan te geven dat Irka hoogzwanger is en ik deed veel research, om als vrouw die nooit een zwangerschap doormaakte mijn lichaamstaal geloofwaardig te maken. Via workshops voor zwangere vrouwen en dankzij advies van moeder van twee Maryna, leerde ik wat zwangerschappen en bevallingen buiten een ziekenhuis fysiek en mentaal doen met vrouwen. Dat was nodig, want de chaotische bevallingsscène was heel intens.”

Die intensiteit zorgt ook voor hoop in een apocalyptische omgeving. “Zo zie ik het ook. Oorlog staat voor destructie en dood. Deze vrouw kiest voor een andere logica, voor leven. Het einde van de film is het resultaat van haar logica. Ze geeft leven. Daarom vond ik het ook zo goed dat het de laatste scène is. Ze heeft niet veel kracht over, maar geeft water aan haar baby. Ze is rustig en kijkt naar haar kind.”

Het contrast is groot met een tragische scène waarin mannen elkaar uitmoorden. “Terwijl ze zich de absurditeit van de situatie realiseren. Het is gezien het isolement en het omringende geweld een open einde, maar ik wil geloven dat Irka het haalt en ergens een aanzet geeft tot een nieuwe wereld. We brengen een anti-oorlogsboodschap. Dat is niet evident, want zelfs als je ze kritisch gebruikt, loop je bij het tonen van oorlogsbeelden altijd het risico oorlog te verheerlijken. Maryna vermijdt traditionele oorlogsbeelden, maar belicht toch de impact en onmenselijkheid van oorlog. Klondike maakt duidelijk hoe oorlog onze levens onherroepelijk wijzigt en mijn personage suggereert een nieuwe vorm van verzet. Dat is utopisch, en sinds de Russische invasie veel moeilijker, maar tegelijk nog urgenter en belangrijker omdat het via de vrouwelijke blik hoop introduceert. Het is belangrijk om de wereld ook een ander perspectief te geven op hoe wij Oekraïners de oorlog, de wereld en de toekomst zien.”