Maria Ramos over Amigo secreto

Amigo secreto laat zien dat het politiek uitschakelen van de linkse ex-president Luiz Inácio Lula da Silva het geheime doel was van een Braziliaanse anticorruptie-operatie. Daardoor wordt Brazilië al bijna vier jaar geleid door de extreemrechtse Bolsonaro. “Hij heeft het land totaal vernietigd”, zegt Maria Ramos.

Ze is bang, zegt Maria Ramos via een videoverbinding in Rio de Janeiro. Bang dat de presidentsverkiezingen van 2 oktober 2022 op geweld uitlopen. “Iedereen verwacht dat als Bolsonaro verliest, hij dat niet zal accepteren. Hij zal net als Trump in Amerika de macht proberen te houden door de uitslag niet te erkennen. Dat is enorm gevaarlijk, omdat veel aanhangers van Bolsonaro gewapende fanatici zijn.” Dat de verkiezingen gaan tussen Jair Messias Bolsonaro en de uit zijn politieke graf opgestane Luiz Inácio Lula da Silva maakt ze extra beladen.

Door de gespannen sfeer in de aanloop naar de verkiezingen durft ze niet in een Lula-T-shirt over straat in Rio, zegt Ramos. “Ik ben bang dat ik word aangevallen door Bolsonaro-fanatici. Nee, dat is geen overdreven angst.” Ze geeft een voorbeeld van hoe gruwelijk Bolsonaro-aanhangers tekeer kunnen gaan. “Een lid van Lula’s Arbeiderspartij vierde met familie en vrienden zijn vijftigste verjaardag met Lula als thema van het feestje. Een man, hij bleek politieagent te zijn, reed langs met een auto, waarin ook zijn vrouw en kinderen zaten, en schreeuwde dat hij over vijftien minuten terug zou komen om iedereen te vermoorden. Hij kwam inderdaad terug en schoot de vijftigjarige man dood. Als hij niet was overmeesterd had hij iedereen doodgeschoten.”

Ramos noemt ook de gruwelmoord op de Britse journalist Dom Philips en de Braziliaanse activist Bruno Pereira in juni 2022 in het Amazone-regenwoud. “Zij zijn in stukken gehakt! Natuurlijk kwam er geen enkel teken van Bolsonaro dat hij er geschokt of bedroefd over was, want hij weet dat zijn aanhangers dit doen. Ik kan je een lange lijst geven van afschuwelijke zaken die onder Bolsonaro’s regime gebeuren. Dagelijks worden inheemse bewoners van de Amazone vermoord door lieden die op hun land uit zijn.”

Haat
Ramos, het zal geen verrassing zijn, hoopt dat Lula de verkiezingen wint. “Gelukkig staat hij hoog in de peilingen. Brazilië kan niet nog vier jaar Bolsonaro verdragen. Ik wil niet eens denken aan de mogelijkheid dat dat gebeurt.” Als Lula wint en Bolsonaro werkelijk van het podium verdwijnt, staat Brazilië een zwaar herstel te wachten, zegt Ramos. “Het land moet opnieuw worden opgebouwd, omdat Bolsonaro het sociaal, economisch en cultureel heeft vernietigd. Hij heeft de samenleving volkomen gepolariseerd door het creëren en voeden van een enorme haat. Dat moet stoppen, want je kunt een land niet overeind houden als de tegenstellingen zo totaal zijn. Dat zie je nu in Amerika.”

Als Lula wint, kan er ook weer een begin worden gemaakt met de opbouw van de door Bolsonaro gesloopte filmcultuur. “Het Braziliaanse federale filmfonds is door hem op nul gezet. Een totale pauzestand. Alles is eraan gedaan om films niet te financieren. Er zijn dan ook nauwelijks films gemaakt. De films die wel gemaakt zijn, zijn gefinancierd met regionaal geld – sommige regio’s hebben een actief en progressief filmbeleid – of met particulier geld.”

Ramos wacht de presidentsverkiezingen niet af in Rio de Janeiro, maar in Nederland, waar ze over een paar weken heen komt. Dat klinkt vreemder dan het is, want Ramos woont in Nederland. Ze is in 1964 in Brasília geboren, maar vertrok na haar opleiding musicologie naar Londen. “Ik wilde in Europa studeren. Weg van thuis, een ander leven.” De liefde bracht haar naar Nederland, waar ze het roer volledig omgooide. Ze ging naar de Filmacademie, waar ze als begin-dertiger in 1997 afstudeerde met Brasília, een dag in februari. Critici vergeleken de vormvaste impressie van het leven in de hoofdstad van Brazilië met het werk van Johan van der Keuken. Daarna werkte Ramos een tijdlang voor VPRO’s Villa Achterwerk en maakte ze de lange documentaire Desi (2000), over een elfjarig meisje dat zonder een vast woonadres moet zien te overleven. Desi werd uitstekend ontvangen (Gouden Kalf voor beste lange documentaire), maar Ramos wilde films in Brazilië maken. “Ik wilde weten waar ik vandaan kom, wie ik ben.”

Het eerste resultaat was de indringende documentaire Justiçia (2004), over de Braziliaanse rechtspraak als spiegel van de samenleving: kansrijke mensen belanden niet in de gevangenis, kanslozen wel. Met deze film vond Ramos haar vorm, zegt ze. “Ik ben geïnteresseerd in sociale verhoudingen en machtsrelaties, hoe mensen met elkaar en hun omgeving omgaan. Dat observeer ik in mijn documentaires. Geen interviews, want ik wil het leven laten zien zoals het gebeurt.”

Smerig spel
Na Justiçia bleef Ramos films maken in Brazilië. Vier jaar geleden maakte ze O processo (The Trial) over de impeachment van de linkse president Dilma Roussef in 2016. Dat haar afzetting een quasi-legale coup was, erkende drie jaar later zelfs Michel Temer, de conservatieve president die haar opvolgde. Het rechtse ‘succes’ smaakte naar meer, waarna Lula aan de beurt was. Over hoe dat smerige spel gespeeld werd, gaat Amigo secreto, Ramos’ achtste Braziliaanse film en misschien wel de belangrijkste.

De film ontrafelt de anticorruptie-operatie Lava Jato (‘Car Wash’), die in 2014 een groot corruptieschandaal blootlegde bij de Braziliaanse nationale oliegigant Petrobas. Naast topfiguren uit het bedrijfsleven werden ook politici beschuldigd. Onder wie Lula, die een luxe appartement zou hebben gekregen in ruil voor het politiek faciliteren van oliecontracten. In april 2018 werd hij tot twaalf jaar gevangenisstraf veroordeeld. Geen toevallig moment want Lula, die president was geweest van 2003 tot 2011, wilde in oktober 2018 weer tot president worden gekozen. Tot afschuw van (extreem)rechts leidde hij in de verkiezingspolls.

Lula’s veroordeling maakte de weg vrij voor presidentskandidaat Bolsonaro, die zichzelf presenteerde als de man die Brazilië van corruptie zou verlossen. Dat geluid hoorden Brazilianen graag, zodat Bolsonaro tot president werd gekozen. Hoe ‘serieus’ hij corruptie aanpakte, bleek twee jaar later toen hij een einde maakte aan operatie Car Wash, omdat “er geen corruptie meer is in de regering”.

Gevangenis
Amigo secreto neemt de kijker stap voor stap mee door de duistere krochten van operatie Car Wash. Die wordt in 2014 gepresenteerd als een operatie om zonder aanzien des persoons corrupte hoge figuren in het bedrijfsleven en politiek aan te pakken. De bevolking, die de corruptie meer dan beu is, steunt de campagne van harte. Dat ook Lula in de beklaagdenbank belandt en wordt veroordeeld, ziet men als een bewijs dat Car Wash inderdaad ook hooggeplaatsten durft aan te pakken.

Van dat beeld blijft niets over als een jaar na Lula’s opsluiting de Braziliaanse krant El País en nieuwssite The Intercept chatberichten publiceren die de openbare aanklager en de rechter tijdens Lula’s proces met elkaar uitwisselden. Daaruit blijkt dat het uitschakelen van Lula als politicus het doel van het proces was. Uit alle macht moest worden voorkomen dat deze linkse kandidaat weer president zou worden. Dus moest er een veroordeling komen en zo geschiedde.

Het is te danken aan deze onthullingen dat Lula na 580 dagen opsluiting vrijkwam. Zijn rehabilitatie zal compleet zijn als hij op 2 oktober weer tot president wordt gekozen. Amigo secreto noemt in de aftiteling alvast een paar gruwelijke cijfers uit Bolsonaro’s erfenis: 33 miljoen Brazilianen lijden honger, meer dan 675 duizend Brazilianen zijn overleden aan Covid en de wapenverkoop is tijdens Bolsonaro’s regime verdrievoudigd.

Het is knap hoe Ramos deze ingewikkelde en complexe geschiedenis in twee uur film weet te vangen. Niemand kan haar beschuldigen van partijdigheid, zegt ze. “Ik zeg niet dat er geen corruptie was. Natuurlijk was er corruptie bij Petrobas en bij politici. Dat is al decennia het geval in Brazilië. Maar bij Car Wash was sprake van een onwettige aanpak door een corrupte rechter en een corrupte aanklager. Ze waren totaal bevooroordeeld en hadden een verborgen agenda.”

De opsluiting van Lula op valse gronden moeten ook de media zich aantrekken, zegt Ramos. “Ze speelden een grote rol door Car Wash blind te steunen en respectabel te maken. Dagelijks was dit elke avond in het nieuws. Mensen voelden zich verraden door links en gingen denken dat ze geen haar beter zijn dan rechts. Die boodschap werd erin gepompt.”

Privatiseren
Ramos hoopt dat Amigo secreto ook aanzet tot nadenken over anticorruptiemaatregelen als een wapen in de geopolitieke wereld. Ze noemt de Amerikaanse Foreign Corrupt Practices Act, die het niet alleen mogelijk maakt om corrupte Amerikaanse bedrijven te bestraffen, maar ook buitenlandse bedrijven met financiële transacties in Amerika. Zoals Petrobas, dat bijna een miljard dollar boete aan de Amerikaanse regering betaalde. Ramos ziet in de wet een middel om concurrenten te schaden. “De Amerikaanse invloed op Car Wash was onmiskenbaar. Neoliberaal rechts en extreemrechts hebben Petrobas niet vernietigd omdat er corruptie was, maar omdat ze het wilden privatiseren. Het staatsconcern moest in stukken worden gehakt, zodat het in delen verkocht kon worden.”

Het gevecht achter de schermen om de Braziliaanse staatseigendommen is het echte gevecht tegen links, stelt Ramos. “Lula heeft binnen de grenzen waarop hij stuitte, zoals een tamelijk conservatief parlement, veel gedaan. Hij heeft veertig miljoen mensen uit de armoede gekregen. Ik had gehoopt op meer, maar hij deed wat hij kon. Na hem kwam Dilma Roussef, die net als Lula best compromissen wilde sluiten, maar de grens trok bij het publieke bankwezen en elektriciteits- en oliebedrijven. Die mochten niet geprivatiseerd worden, maar dat wilden de neoliberalen wel.”

Er speelde nog een geopolitieke kwestie, stelt Ramos. “Brazilië had in de periode van Lula en Roussef stevige banden met andere BRICS-landen [in die tijd de economisch snelgroeiende landen Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika; JvdB]. Ik denk dat Amerika dat wat China en Rusland betreft niet leuk vond. Dat machtsspel speelde ook een rol.”

Na lang in de beerput Car Wash te hebben gezeten, heeft Ramos voorlopig genoeg van Brazilië. Onwaarschijnlijk is dat ze haar volgende documentaire ook weer in Brazilië maakt. “Ik heb mijn best gedaan met mijn Braziliaanse films. Die moest ik maken, omdat Brazilië mij raakt. Met Amigo secreto wil ik de wereld laten weten wat hier gebeurt. Het gevaar van extreemrechts laten zien. Dat bedreigt niet alleen Brazilië, maar speelt overal in de wereld. Dit kan overal gebeuren.”