Jonas Poher Rasmussen over Flee

In de met prijzen overladen animatiedocumentaire Flee visualiseert de Deense filmmaker Jonas Poher Rasmussen het traumatische levensverhaal van zijn vriend Amin, die in de jaren negentig Afghanistan ontvlucht en via een aantal omwegen terechtkomt in Denemarken. “Hij begon situaties te herleven, in plaats van ze te herinneren.”

Documentairemaker Jonas Poher Rasmussen (1981) en zijn vriend Amin—die anoniem wil blijven—kennen elkaar al vanaf hun vijftiende. Maar van Amins verleden wist Poher Rasmussen weinig, behalve dat zijn vriend al vroeg wist dat hij op mannen valt. De rest houdt Amin jarenlang voor zichzelf.

Totdat de Deen met Afghaanse roots besluit zijn levensverhaal te vertellen. Poher Rasmussen interviewt Amin zo’n twintig keer gedurende vier jaar. Tijdens deze gesprekken gaat Amin op verzoek van zijn vriend op een bank liggen, met zijn ogen dicht. In detail vertelt hij vervolgens hoe hij in de jaren negentig met zijn familie Kaboel ontvluchtte en na een hoop omzwervingen zielsalleen terechtkwam in Denemarken.

Die gesprekken vormen de basis van Flee, een film die inzichtelijk maakt hoe uniek elk vluchtelingenverhaal is. Hoe onterecht het is dat we die verhalen—door gebrekkige kennis en berichtgeving in de media—zijn gaan generaliseren. Tijdens IDFA vertelt Poher Rasmussen via Zoom vanuit zijn woonplaats Kopenhagen dat hij graag meer dan dat topje van de ijsberg wilde laten zien, al was zijn primaire behoefte niet om een vluchtelingenverhaal te verfilmen.

“Toen ik in 2013 met het idee kwam voor deze film, wilde ik vooral een film maken over mijn vriend. Flee is dan ook een film die geworteld is in onze vriendschap. Aanvankelijk was ik vooral nieuwsgierig naar Amins verleden en hoopte ik dat hij zijn verhaal wilde delen. Toen in 2015 de vluchtelingencrisis ontstond, realiseerde ik me dat vluchtelingen vaak worden omschreven aan de hand van wat ze nodig hebben en niet als de complexe, psychologisch wezens die wij allemaal zijn. Toen veranderde ik de insteek van mijn film: ik wilde het vluchtelingenverhaal een menselijk gezicht geven. Onze vriendschap zou aan dat verhaal allerlei nuances toevoegen. Dat betekende wel dat we de hele ijsberg moesten tonen.”

Hoewel de film draait om Amin, voelt hij zeer persoonlijk. “Ja, daar kwam ik geleidelijk achter. Tijdens het maken van de film moest ik regelmatig denken aan mijn eigen familieachtergrond. De familie van mijn vaders kant is Deens, maar mijn moeders kant bestaat uit een mix van nationaliteiten. Zo kwam mijn grootmoeder uit een familie van Russische Joden die de pogroms ontvluchtten. Daar sprak ik veel over met mijn moeder.
“Mijn grootvader aan mijn moeders kant groeide op in extreme armoede in Frankrijk; toen hij dertien jaar oud was werd hij naar de Franse koloniën in Noord-Afrika gestuurd om daar te gaan werken, omdat zijn familie geen geld had voor eten. Zodoende realiseerde ik me tijdens het filmproces dat iedereen vluchteling kan worden, óók Europeanen.”

Kan je uitleggen waarom je Amin op een bank laat liggen? Dat oogt in de film als een louterende ervaring. Wat dat ook de bedoeling? “Niet in het begin. Het is een interviewtechniek die ik heb geleerd toen ik radio begon te maken bij de Deense publieke omroep. We hebben hier een grote traditie van radiodocumentaires en deze techniek is een van de dingen je als eerste leert. Dat draait echt om in het moment zijn. Ik laat Amin liggen, zijn ogen sluiten en in de tegenwoordige tijd praten, zodat hij wordt gestimuleerd om zijn gedachten beeldend te omschrijven. In die zin draaiden de gesprekken om het tot leven brengen van het verleden. Elke keer als Amin sprak over zijn herinneringen—spelen in de tuin; de verhalen die zijn zussen vertelden over hun vader—dan vroeg ik hem waar hij was en hoe dat eruitzag: hoe zagen de planten en bomen eruit? Hoe was het binnen? Welke kleuren hadden de muren? Wat zag je als je naar buiten keek? Dat gaf ons informatie die de illustratoren goed konden gebruiken. Bovendien bracht het Amin terug naar specifieke herinneringen die weer nieuwe herinneringen opriepen: ineens begon hij zich gebeurtenissen te herinneren die hij was vergeten. Hij begon situaties te herleven, in plaats van ze te hervertellen.”

De meest traumatische scènes ogen abstract en zijn grijs gekleurd. “Dat draait vooral om het afleggen van een eerlijke getuigenis. Als Amin sprak over een traumatische gebeurtenis die hij zich niet goed kon herinneren, of waar hij niet bij was, dan konden we dat niet letterlijk visualiseren. Sowieso wordt het verhaal in Flee verteld vanuit een subjectief perspectief en wilde ik dat bepaalde scènes draaiden om de emotie die Amin erbij voelde. Dus kozen we soms voor een animatiestijl die misschien iets minder expressief oogt.”

De animatie leidt in Flee tot een waarachtige ervaring. Hoe verhouden die twee zich tot elkaar? “Het werkt omdat het echte getuigenissen zijn. Waarachtigheid moest weerklinken in alles. Daarom hebben we ook veel archiefbeelden in de film gestopt. We streefden naar authenticiteit. Soms lieten we beeldmateriaal uit het archief letterlijk overtekenen. Voor mij kan animatie net zo waarachtig zijn als elk ander medium.”

Opvallend aan Flee is dat de film niet uitsluitend draait om Amins vlucht naar Denemarken, maar ook om zijn seksualiteit. Is dat de reden waarom hij anoniem wil blijven? “Nee, hij kwam al uit de kast toen hij zestien jaar oud was. Zijn anonimiteit heeft ermee te maken dat dit de eerste keer is dat hij zijn verhaal deelt, zijn levenstrauma, en dat het niet makkelijk is voor hem om hierover te praten. Dus wilde hij de touwtjes in handen houden en zelf bepalen wanneer hij over zijn leven praat, in plaats van op straat te worden aangesproken door mensen die de film hebben gezien. Zijn homoseksualiteit heeft daar niets mee te maken. Hoewel de film in zekere zin een dubbele coming-out is: uit de kast komen als homo en uit de kast komen met een vluchtelingenverhaal. De film heet Flee en draait natuurlijk om de fysieke vlucht van Afghanistan naar Denemarken, maar hij gaat ook over niet kunnen zijn wie je wilt zijn. Toen Amin aankwam in Denemarken kon hij zijn verleden met niemand delen en moest hij bepaalde aspecten van zichzelf verstoppen. Gelukkig kan hij nu volledig zichzelf zijn.”

De film eindigt dan ook in majeur. Alsof Amin zijn herinneringen beter is gaan begrijpen. En alsof de gesprekken hebben geleid tot een doorbraak. “Dat realiseerde ik me pas toen we al met de film bezig waren. Tijdens het eerste interview was het liggen op de bank nog onderdeel van mijn interviewtechniek, maar voordat we begonnen sprak Amin me aan en zei dat dit therapeutisch voor hem was, en dat het niet uitmaakte of er ook een film uit zou voortvloeien. Voor hem was het delen van zijn verhaal de grootste prioriteit. Toen realiseerde ik me: dit is meer dan het maken van een film, dit draait om in het reine komen met iets wat zeer complex is.”