Jessica Gorter over The Dmitriev Affair

Hoe Russen die tegen Poetins regime durven opstaan worden vermorzeld, is te zien in The Dmitriev Affair. In Jessica Gorters documentaire wordt Joeri Dmitriev, die onderzoek doet naar Stalins misdaden, tot vijftien jaar strafkamp veroordeeld. “Ik hoop dat je door deze film iets meer begrijpt van Rusland.”

“Dit regime zal tot het bittere einde aan de macht vasthouden”, zegt Joeri Dmitriev in Jessica Gorters portret van hem. En: “Voordat het zijn einde vindt, ben ik bang dat het een lelijk carnaval over de hele wereld zal uitstorten.”

“Profetisch toch?”, zegt Gorter gelaten over de opmerkingen. Dmitriev, die zijn leven heeft gewijd aan het onderzoeken van misdaden onder Stalin, deed deze voorspelling in 2016, toen Gorter hem opzocht voor haar documentaire De rode ziel. Die film laat zien hoe Russen met de herinnering aan Stalin omgaan. Dmitriev biedt in die film tegenwicht aan Russen die Stalin een geniale leider vinden.

De toen zestigjarige historicus hield zich in Karelië, de Russische regio aan de grens met Finland, al dertig jaar bezig met het opsporen en blootleggen van massagraven van slachtoffers van de Stalin-terrreur. Hij deed ook uitvoerig archiefonderzoek om slachtoffers te identificeren, gedreven door de gedachte dat nabestaanden het recht hebben om te weten waar hun geliefden zijn omgebracht en begraven.

Dmitriev begon dit werk in de jaren negentig, toen Russen het stalinistische verleden onder ogen leken te willen komen. Maar onder Poetin veranderde dat en werd Stalin weer op het schild gehesen als redder van het vaderland. Onderzoekers en historici, onder wie Dmitriev en medewerkers van Memorial, de organisatie die al dertig jaar Stalins misdaden in kaart brengt, werden gezien als besmeurders van het glorieuze Russische verleden en uitgemaakt voor landverraders.

Paranoia
The Dmitriev Affair begint op dat punt in 2016, wanneer Dmitriev zijn profetische uitspraken doet – bijna als een vervolg op De rode ziel. Hij zei het in een lang gesprek dat Gorter toen met hem had, vertelt ze. “Wat heeft hij veel te vertellen, dacht ik, maar net als zijn oudste dochter Katja had ik ook de indruk dat je van het werk dat hij doet een beetje paranoïde wordt. Maar hij zag het goed en wij niet. Ik zag in 2016 wel dat het niet goed ging in Rusland. Bijna iedereen daar zei dat we moesten ophouden over Stalin, omdat het zo lang geleden was – maar de werkelijke reden was angst. Op bijna elke Rus zit een angstknop. Dat zag ik wel, maar dat het zulke grote vormen zou aannemen zag ik niet aankomen.”

De kennismaking in 2016 leidde bij Gorter tot een fascinatie voor Dmitriev en zijn werk. “Vanaf het allereerste ogenblik vond ik hem een uitzonderlijke man, die ongelofelijk belangrijk werk deed voor zijn land. Toen ik voorstelde om later terug te komen voor een volgende film vond hij dat goed. Hij zei er wel bij dat hij niet wist of dat nog mogelijk zou zijn, omdat hij in de gaten werd gehouden en niet wist of hij dan nog op vrije voeten zou zijn. Een half jaar later, tijdens de montage van De rode ziel, kreeg ik een telefoontje dat hij gearresteerd was.”

Dmitriev werd ervan beschuldigd pornografische foto’s van zijn elfjarige geadopteerde dochter te hebben gemaakt. “Er verscheen een item van een half uur op de nationale Russische televisie waarin hij werd neergezet als pedofiel en waarin werd benadrukt dat hij het hoofd was van de lokale afdeling van Memorial. De boodschap was: uiteraard werkt deze man voor zo’n vreselijke organisatie, die de geschiedenis van ons land door het slijk haalt. Logisch dat dit soort mensen dat doen.”

Veilig
Gorter besloot het proces te gaan volgen en haar plan om een film te maken over het leven van Dmitriev door te zetten. “Het werd een totaal andere manier van werken dan ik gewend was. Na het draaien van De rode ziel ben ik nog drie keer in Rusland geweest. Daarna kon het niet meer, omdat het politieke klimaat verslechterde en vanwege covid.”

Tijdens haar laatste reizen naar Rusland voelde het al niet veilig meer, vertelt ze. “In 2018 werd ik op straat voor de rechtbank geïntimideerd op de dag dat Joeri werd vrijgesproken van de beschuldiging van kinderporno. Dat gebeurde door een groepje journalisten van de staatstelevisie, dat bij elke high profile case komt opdraven. Ik werd geconfronteerd door een boom van een cameraman en een dame die vragen op me afvuurde. Ik kon niet weg en wist dat eventuele antwoorden in een nieuwsitem in een volslagen andere context zouden worden gezet.”

Toen Gorter door covid sowieso het land niet meer in kon, benaderde ze een lokale journalist om materiaal te draaien. “Ik dacht dat het voor een paar maanden zou zijn, maar het duurde veel langer. Cameraman Sander Snoep en ik communiceerden met hem op afstand. We leidden hem als het ware op. Dan vroegen we of hij dit of dat kon draaien, soms met tekeningetjes van de mise-en-scène.”

Gorter is vol lof over deze journalist en over alle hulp die ze kreeg van andere mensen die bij Dmitrievs werk en rechtszaak betrokken waren. “Ik kan hun namen niet noemen, maar met liefde deelden ze materiaal zodat ik de film kon maken. Die behulpzaamheid was ontroerend.”

Helingsproces
Dat The Dmitriev Affair niet eindigt in een happy end zal niemand verbazen. Na de vrijspraak van Dmitriev toverde de openbare aanklager een zwaardere aanklacht – seksueel misbruik – uit een hoge hoed. Uiteindelijk werd Dmitriev veroordeeld tot vijftien jaar strafkamp.

Het illustreert maar weer dat onafhankelijke rechtspraak in Rusland niet bestaat, zegt Gorter. “Ik ben geen politicoloog, maar in de jaren negentig hebben we ons vergist. We dachten dat de oude structuur van de Sovjet-tijd langzaam zou oplossen, maar het tegendeel is gebeurd. Gorbatsjov plantte een zaadje, maar het is niet ontkiemd. In het Westen dachten we dat de Russen blij zouden zijn met het vooruitzicht van democratie, maar we hebben de tegenkrachten onderschat. Voor alle doden onder Stalin is niet één persoon berecht. Als je het over morele waarden hebt, zijn ijkpunten belangrijk. Definities van goed en kwaad. Dat is in Rusland niet gebeurd. Daardoor herhaalt de geschiedenis zich, zegt Joeri. Zijn drijfveer is dat Russen moeten weten wie ze zijn en waar ze vandaan komen. Hij wil de mensen terughalen die onder Stalin in het niets verdwenen, zodat het land aan een helingsproces kan beginnen.”

Verdriet
Gorter bezocht Rusland sinds de vroege jaren negentig bijna ieder jaar, maar tot een nieuw bezoek zal het voorlopig niet komen. “Ik mis mijn vrienden daar heel erg. Met hen gaat het niet goed. Het is zo pijnlijk. Zo verschrikkelijk. Rusland is een gevangenis geworden. Zo ervaren mijn vrienden het, die al tien jaar hun leven in de waagschaal stellen door tegen het Poetin-regime te protesteren. Ze hebben het echt heel moeilijk, maar vinden dat ze in vergelijking met Oekraïners geen recht van spreken hebben. Dat geldt ook voor mijn verdriet. Als ik denk aan de mensen in Oekraïne valt dat volledig in het niet.”

Intussen zit Dmitriev duizend kilometer van zijn woonplaats vijftien jaar opgesloten in een strafkamp onder verzwaard regime. Gorter: “Ik hoor wel eens iets over hoe het met hem is, want hij mag schrijven. Soms krijgt hij voor straf vijf tot tien dagen eenzame opsluiting. Bijvoorbeeld omdat het bovenste knoopje van zijn overhemd niet dicht zat. Of omdat hij overdag even op bed zat, omdat hij duizelig was van zijn hartmedicatie. Maar hij is geen man die klaagt. Hij is niet bang en vindt dat je het lot moet dragen dat je toebedeeld krijgt. Mensen zoals Joeri, met zo’n missie en passie, stop je niet zomaar.”