Athina Rachel Tsangari over Attenberg
Wil je me naakt zien?
Met haar tweede lange film in zestien jaar (!) laat de Griekse Athina Rachel Tsangari zien dat ze tot prachtige dingen in staat is. Een film over rituelen, over seks, dood, en ach… over alles.
In een naamloos en verlaten Grieks kustplaatsje leeft de 23-jarige Marina samen met haar vader. Andere mensen vindt ze maar vreemd en zichzelf eigenlijk ook. Al die rare dingen die mensen zeggen en doen. Wanneer haar vader ernstig ziek wordt en Marina in het stadje een vreemdeling ontmoet, begint haar leven te veranderen en stelt ze zich open voor de wereld.
Attenberg is de tweede lande speelfilm van de in Griekenland geboren Athina Rachel Tsangari. Tsangari is een spil in de huidige Griekse new wave. Nadat ze literatuur in Athene, drama in New York en ethnografische film studeerde in Austin, Texas, richtte ze onder andere het CinemaTexas International Film Festival op, voordat ze haar sporen verdiende als producent van onder andere Yorgos Lanthimos’ film Dogtooth. Na zestien jaar nam ze zelf weer op de regisseursstoel plaats. De Filmkrant sprak haar ter gelegenheid van de Nederlandse premiere van Attenberg tijdens het Filmfestival Rotterdam.
De titel is een verbastering van de achternaam van natuurfilmer David Attenborough. Is Attenberg een eerbetoon? "Nee, het is een liefdesliedje. Omdat ik zoveel van hem hou."
Een liefdesliedje? "Ja. Ik heb de film ook gerepeteerd als een liefdesliedje."
Wablief? "Tot in de kleinste details. Hoe de acteurs hun tekst uitspraken, wat de camera filmde, de bewegingen die de acteurs maakten. Ik zag de film als een choreografie waarin alles in evenwicht moest zijn."
Hoe gaat zoiets in z’n werk? "Ik heb de film opgezet als een Griekse tragedie want daar ben ik sterk door beïnvloed. Griekse tragedies hebben een heel precieze manier van vertellen. De acteurs gaan meteen naar de kern van het verhaal. Er zit geen woord te veel in. Dat wilde ik ook. Alsof de acteurs een waarheidsserum hebben gedronken en alleen de dingen zeggen die er echt toe doen. Ze stellen de moeilijke vragen die wij anders nooit hardop uitspreken. Stel je je voor hoe ik er naakt uit zie? Verlang je naar me? Wil je mijn borsten aanraken? Wat voor penis heb je?
"Ik ben begon vanuit die ene vraag: stel je je voor hoe ik er naakt uit zie? Ik had geen verhaal, geen personages, niets. En ik wist meteen dat het een dochter moest zijn die die vraag aan haar vader stelt. Daar begon het mee en die vraag voerde me naar andere vragen en antwoorden."
Het begon met persoonlijke vragen. Dus je zou de film autobiografisch kunnen noemen. "Nee, niet autobiografisch. Het is cinema. Cinema is imaginaire autobiografie. Die gaat over de persoon die we hadden willen zijn. Cinema is nostalgisch zijn naar een situatie die we nooit mee hebben gemaakt, naar iemand die we nooit zijn geweest en nooit zullen zijn. Misschien had ik net als Marina zo open en eerlijk met mijn vader willen praten. Dat zou je autobiografisch kunnen noemen. Maar de rest van Attenberg is het verhaal van Marina. Die voor mij symbool staat voor het seksloze bestaan dat we meer en meer hebben in deze tijd van Facebook, Twitter en sms. Ik weet dat Griekenland de reputatie heeft macho en oversekst te zijn maar zo is het helemaal niet. Mensen zitten veilig achter hun beeldscherm zonder zich bloot te geven aan anderen. Ik weet het van mijn studenten. Ze hebben een grote mond over seks, maar ze doen er niets mee. Hoe moet je dan leren je verlangens te cultiveren? Marina is dapper want ze besluit iets te doen met die verlangens. Op haar eigen voorwaarden. Ons verlangen is iets gecultiveerds. Iets dat ons meer gaat bezighouden naarmate we ouder worden. Tenminste bij meisjes is dat zo. Ik heb het over lust en sensualiteit en genieten van seks buiten een relatie, zonder van iemand te houden. Die wereld ontdekt Marina."
Het is haar rite de passage? "En die van haar vader. Het is een overgangsritueel van de vader en de dochter. Zij leert dat ze een lichaam heeft en ze leert van dat lichaam te houden. Hij leert er afscheid van te nemen. Het was belangrijk dat die twee dingen tegelijk gebeurden. Dat op het moment dat Marina naar bed gaat met de ingenieur, de vader voor het laatst seks heeft. Daarna is hij dood. Ook die symmetrie komt uit de Griekse tragedies. Ik heb de plot gewoon gekopieerd. De film is een transmutatie van de klassieke tragedies, net als opera, westerns en musicals dat zijn. De rare dansjes van de meisjes die het verhaal steeds onderbreken, zijn het Grieks koor. En de muziek ook. Francoise Hardy’s ‘Tous les garçons et les filles’."
Ik zag die bizarre dansjes meer als verwijzingen naar de rituelen rond seks en dood die wij mensen gebruiken net als de apen in Attenboroughs beelden. Rituelen die we gebruiken om ergens grip op te krijgen. "Precies. Ik wilde laten zien hoe de meiden hun eigen rituelen ontwikkelden, hun eigen taal ontwikkelden die weerstand kan bieden aan de wereld. En ik wilde het verhaal steeds onderbreken. Er moest iets kunstmatigs in zitten om te laten zien dat we observeren."
U behield een fijne balans tussen de kunstmatigheid die blijkt uit de bevreemdende sfeer van Attenberg en anderzijds de kwetsbaarheid en tederheid van het verhaal. Was dat lastig? "Dat was precies mijn uitdaging. Dat zijn de sleutelwoorden van de film. Die verwoorden waar ik in het algemeen in cinema naar zoek: naar het evenwicht tussen iets dat afstandelijk, kunstmatig, koud, meer sciencefiction is en iets dat kwetsbaar, gevoelig, warm en dramatisch is. Als de Yin en Yang van cinema. Dus Attenberg begint afstandelijk, als een observerende documentaire. Alleen kijken we naar mensen en niet naar dieren. Langzaam trekt de film ons dan verder het verhaal in naarmate Marina meer en meer haar lichaam ontdekt."
Maar hoe hield u die Yin en Yang in balans? "Kan ik niet uitleggen. Het ging intuïtief. En het is een kwestie van veel oefenen. We hebben ons helemaal gaar gerepeteerd. De beloning daarvan is dat eenmaal op de set alles als een fijngestemd instrument klonk. Dat moet ook. Mijn kadrering is tot op de millimeter precies. Ik maak mijn cameraman helemaal gek. En mijn acteurs ook. Hun dictie moest perfect zijn. Uitspraak, intonatie, pauzes, alles moest kloppen. Daar doorheen, in de ruimte die je met die perfecte beheersing creëert, daar kun je dan emoties laten ontstaan. Zonder die emoties bij het publiek in het gezicht te smijten. Ik hou er niet van om het publiek met emoties te manipuleren. Om steeds op de juiste knoppen te drukken om ze iets te laten voelen. Dat is zo vreselijk gemakkelijk. Als je wilt, kun je het publiek in twee seconden aan het huilen krijgen."
Hoe hebt u het personage van Marina geconstrueerd? In gesprekken met actrice Ariane Labed? "Nee, ik praat niet met mijn actrices. Niet daarover. Ik leg niks uit. Ik heb Ariane gekozen omdat ze me heel intuïtief leek. Het draait allemaal om het werken met energie. Ariane moest zelf uitvogelen hoe haar personage in elkaar zat, wat haar verhaal was. En dat werkte. Ergens in die drie maanden repeteren ging ze lopen als Marina, zoals ik het bedoeld had. Plotseling begon het personage te groeien."
Zonder dat u zei wat u wilde. "Precies."
Maar hoe… "Magie."
Dat kan ik niet opschrijven. "Hahaha. Denk je dat ik al mijn geheimen ga vertellen?"
Ik weet dat het moeilijk is je vinger erop te leggen. "Het draait om het gevoel dat iets klopt. Zoals wanneer je een viool, een piano en een hobo samen laat spelen en alleen de dirigent hoort wanneer het klopt. Dus. ‘Stel je je voor hoe ik er naakt uit zie?’ Er zijn vijfduizend manieren om dat te zeggen. Ik liet haar die zin steeds opnieuw zeggen en dan moest zij aangeven wat de beste uitspraak was. En waarom. Alleen wat betreft de toon. Dus de repetities beginnen alsof je een spel speelt dat je niet kent en uiteindelijk, net als bij voetbal, scoor je. Zonder dat je weet hoe je het geflikt hebt."
Zoals in de film met Marina gebeurt. Met seks. "Precies."
U houdt niet van manipulatie maar in feite bent u extreem manipulatief. In de zin dat alles in de film precies goed moet zijn. "Hahaha. Ja, wat betreft de elementen van het verhaal ben ik heel precies. Ik had vooraf geen idee of het allemaal goed of slecht zou uitpakken. Kon me niet schelen. Ik wist hoe ik het wilde hebben en voor mij voelde het goed aan. De voorbereidingen waren ook als rituelen en dat past bij deze film. Dit is niet hoe ik altijd werk maar voor dit verhaal klopte het. Het gaat over archetypische dingen. Seks, dood, patriarchie. Primaire dingen. Verlies. Dus het moest op deze manier. Het was als een trance. Ken je die Werner Herzog-film waarin iedereen in dat dorp in een trance zit?"
Heart of Glass. "Fantastisch."
Is er de afgelopen tweeduizend jaar iets veranderd in tragedies? "Nee, niet echt."
Dus dit verhaal zou je ook tweeduizend jaar geleden hebben kunnen opvoeren en mensen zouden het begrijpen? "Ik weet het niet. Er zitten geen goden in die ingrijpen. Geen lotsbstemmingen. Maar ik moet nadenken over je vraag."
Ik vraag het omdat de emoties primair zijn en de structuur klassiek. Maar iets anders. Als alle details zo belangrijk zijn, dan was de locatie dat vast ook. Waarom koos u voor dit kustplaatsje? "Omdat het tegelijk de atmosfeer had van een plaats en van een non-plaats. Het stadje is in de jaren zestig gebouwd in opdracht van een Frans aluminiumbedrijf door een modernistische architect die een soort utopia wilde bouwen een in een Griekenland dat net wakker werd uit twee oorlogen. Het doet denken aan die verlaten stadjes in westerns. Het ligt aan de rand van iets groots, en je weet niet wat er achter ligt. Een of andere woestijn. Je weet niet of de huizen echt zijn, of dat ze alleen een façade zijn, net als in die westernstadjes. Dat is wat ik wilde. Het is weinig bekend in Griekenland. Maar ik had het geluk dat ik het wel kende. Want ik ben er opgegroeid."
Het past perfect. "Ja, fantastisch. Terwijl ik Attenberg schreef, dacht ik aan een abstracte, witte achtergrond. Omdat ik het Griekse wit van de huizen en de blauwe luchten wilde verdraaien en verstoren en veranderen in iets dat veel grijzer was. Plotseling realiseerde ik me dat ik al die tijd over een stadje wat ik al kende aan het schrijven was. De Cartesiaanse structuren met de parallelle lijnen. Het is opgezet als Manhatten."
Klinkt als een fijne ervaring, deze film maken. Het schrijven en het repeteren. Alsof alles op z’n plek viel. "Helemaal. Ook met Ariane. Ze is Frans, ze sprak geen woord Grieks. Dus het scenario moesten we woord voor woord samen leren. Op de klanken, als in een liedje dus."