Ari Folman over Waltz with Basher

Waltz with Bashir was een van de meest besproken films in Cannes. Reconstructie van een temps perdu of schaamlap voor zijn aandeel in de massaslachting in Sabra en Shatila? De Israëlische regisseur Ari Folman kreeg het voor de kiezen. Nu opent zijn getekende documentaire het Holland Animation Film Festival.

In juni 1982 trok het Israëlische leger Zuid-Libanon binnen na aanhoudende Palestijnse bombardementen op Israëlische steden. Het doel van de toenmalige minister van Defensie, Ariel Sharon, was om een veiligheidszone in te richten en zijn christelijke Libanese bondgenoot Bashir Gemayel als president in Beiroet te installeren.

In plaats daarvan werd Bashir Gemayel kort na zijn verkiezing door onbekende daders vermoord en omsingelden de Israëliërs uit voorzorg de Palestijnse vluchtelingenkampen van Sabra en Shatila, op de voet gevolgd door de razende Falangistische troepen van Bashir. Toen liep alles uit de hand. Gedurende drie dagen werden de drieduizend inwoners van de kampen vermoord. Wraak van de christelijke Falangisten op de Palestijnse moordenaars van Bashir? Met hulp van de Israëlische troepen? Tot op heden zijn er meer vragen dan antwoorden.

Ari Folman was een van de dienstplichtige Israëlische soldaten, toen in Libanon. Een kwart eeuw later probeert hij in Waltz with Bashir niet alleen te achterhalen wat er toen precies gebeurd is, maar ook hoe het menselijk geheugen omgaat met trauma’s. Dat is een vraag die ook voor hem als tweede generatie Holocaust-overlever relevant is. Maar die hem in Cannes ook op het verwijt kwam te staan dat hij zich van hetzelfde geheugenverlies bediende als de Duitsers na de Tweede Wereldoorlog.

Daags na de première van zijn film in competitie op het Filmfestival Cannes vroeg de Filmkrant hem of hij er rekening mee had gehouden dat Waltz with Bashir zulke heftige morele discussies zou oproepen. Folman: "Ik had om te beginnen nooit gedacht dat het zo’n groot project zou worden. Aanvankelijk wilde niemand geld in de film steken. Laat staan dat ik had kunnen voorzien dat het zo’n hype zou worden. Maar de reacties verschillen per land. Vooral de Fransen hebben het over moraal, schuld en verantwoordelijkheid. Voor mij zijn dat niet de hoofdthema’s of uitgangspunten van de film. Alles wat in de film wordt gezegd is bekend en ik heb niets toe te voegen aan wat de federale commissie al in 1982 heeft uitgezocht. Ik weet wat Sharon heeft gedaan, Sharon weet wat hij heeft gedaan, iedereen weet wat Sharon heeft gedaan. Wat mij betreft gaat de film over het geheugen en over hoe de menselijke geest gegevens ordent."

Puzzelstukjes
"Ik was geïnteresseerd in het perspectief van de gewone dienstplichtige soldaat, die naar Libanon werd gestuurd zonder ook maar enig idee te hebben van wat daar aan de hand was. Stel je maar eens voor dat er daar in Hotel Martinez, driehonderd meter verderop aan de Boulevard de Croisette van waar we nu zitten – want zo dichtbij was het allemaal – een massaslachting zou plaatsvinden. Hoe lang zou het dan duren voordat wij hier in de gaten zouden hebben wat er daar aan de hand is? We zitten hier drie dagen in de bar. Eerst sijpelen er berichten binnen. Moet je alles geloven? Welke puzzelstukjes passen in elkaar? Dat is de chronologie van de genocide. Dat is waarin ik geïnteresseerd ben. Niet in wat Sharon heeft gedaan. Ik ben zijn slachtoffer."

Interessanter dan de schuldvraag (die trouwens wel in de film door hoofdpersoon Ari Folman zelf gesteld wordt) vindt Folman daarom deze vraag: "Waarom heb ik zo lang m’n best gedaan om me niet met deze vragen bezig te houden?"

Een antwoord heeft hij er ook wel op: "Er zijn vele antwoorden, religieuze, therapeutische, wetenschappelijke. Wat ik interessant vind is de neurobiologische theorie dat herinneringen die actief blijven zo kunnen veranderen dat ze niets meer met de oorspronkelijke gebeurtenissen te maken hebben, terwijl herinneringen die als het ware op non-actief zijn gesteld, op het moment dat ze worden geactiveerd puur en ongeschonden tevoorschijn kunnen komen."

Hallucinaties
Folmans geheugen werd getriggerd door een aantal psychotherapeutische sessies die hij gedwongen werd te volgen voordat hij uit de militaire dienst kon worden ontslagen. "Mijn generatie is geobsedeerd door de Holocaust. De generatie van mijn ouders gaat daar heel verschillend mee om. Sommige mensen zwijgen. Sommige mensen, zoals mijn moeder, kunnen niet ophouden met praten. Ik vroeg me altijd af hoe het was gegaan. Hoe lang duurt het voordat je door hebt wat er gebeurt? Hoe was het georganiseerd? En nu had ik zoiets zelf ook meegemaakt. Ik wist meteen dat ik daar een film over moest maken."

En dat het geen gewone documentaire, en al helemaal geen speelfilm kon zijn, wist hij ook meteen: "Oorlog is zo onwerkelijk, het geheugen is zo onbetrouwbaar, hoe kun je daar ooit echte beelden voor gebruiken? Bovendien heb ik een beetje de balen van al die formats. Een talking head voor een zwarte achtergrond en dat is dan een documentaire. Het was vast veel makkelijker geweest om een fictiefilm te maken, want nu moest ik mijn huis verpatsen om de film te financieren. Maar het is wel beter dat het een animatiedocumentaire is geworden. Sommige mensen wilden niet gefilmd worden en konden zo toch in de film terechtkomen. En zo staat alles dichter bij de werkelijkheid. Maar het is ook de reden dat ik niet echt kan zeggen dat het een documentaire is."

Bloedhonden
Documentaire of niet. Waarheid of werkelijkheid. Voor Folman was het vooral belangrijk dat Waltz with Bashir een film werd om in te geloven. "Mensen moeten als ze de bioscoop uitkomen, het gevoel hebben een trip te hebben meegemaakt. Een bad trip soms, maar wel een bewustzijnsverruimende ervaring", zegt hij. "Dat is ook de reden dat ik zo lang heb gewerkt aan de scène met de bloedhonden die nu de film opent. In de film is de nachtmerrie die mijn vriend beschrijft het startschot voor het ontrafelen van de gebeurtenissen."

Om dezelfde reden speelde hij voor sommige scènes ook leentjebuur bij wat hij de twee beste oorlogsfilms aller tijden vindt: Apocalypse Now van Francis Ford Coppola en Full Metal Jacket van Stanley Kubrick. Maar tegelijkertijd beschrijft hij in de film de gewoonte van soldaten om na Vietnam oorlog als een film te ervaren – een film die weer actueel werd door de oorlog in Irak en Afghanistan – als "een dissociatief proces, dat mensen vervreemdt van hun ervaringen."

"Je hebt helemaal gelijk, je doet altijd ook een beetje wat je aanklaagt. Maar zo zit het: je bent een paar jaar bezig met je herinneringen en dan ben je een paar jaar bezig met een film te maken. Maar dan ben je ook echt bezig met een film te maken. En het is animatie. Je gaat aan het einde van de dag naar huis en een van de tekenaars is bezig een deur te schetsen. Als je de volgende dag terugkomt dan heeft hij misschien de deurknop erin getekend. En de volgende dag ben je eindelijk in staat om hem open te doen."

Waltz with Bashir opent op 5 november het Holland Animation Film Festival en is aansluitend te zien in de filmtheaters.