Andrzej Wajda over Wałęsa: Man of Hope

Met zijn invloedrijke Man of-trilogie heeft Andrzej Wajda meer gedaan dan de Poolse geschiedenis vastleggen. Hij is er zelf onderdeel van geworden. Wajda: "Wałęsa: Man of Hope gaat over de hoogtepunten van Lech Wałęsa. Want daaraan danken wij allemaal onze vrijheid."

Andrzej Wajda stapelt terugblik op terugblik. Met Wałęsa: Man of Hope vervolmaakt hij een trilogie die hij in 1977 begon met De man van marmer en in 1981 vervolgde met De man van ijzer. Gezamenlijk beschrijven die films de naoorlogse politieke strijd in Polen, de grote arbeidersstakingen van 1970 en 1980, en de opkomst van Wajda’s held, vakbondsleider Lech Wałęsa. De man die in 1980, als medeoprichter en voorman van de machtige Solidarność-vakbond, de val van het Poolse communistische regime in gang zette en daarmee, indirect, van het hele Oostblok.

Dichterbij in het verleden wil Wajda niet kijken: hij heeft tijdens het interview geen behoefte om te spreken over Wałęsa’s controversiële termijn als eerste democratisch gekozen president van Polen van 1990 tot 1995. "Ik was een tijdlang zijn adviseur, toen hij president was. Maar dat is een volstrekt andere periode, waarover ik het liever niet heb", zegt Wajda in Venetië, waar Man of Hope in première gaat. "Mijn film gaat niet over Wałęsa’s hoogte- en dieptepunten. Het gaat over zijn hoogtepunten. Want daaraan danken wij allemaal onze vrijheid."

Verslapte censuur
Als je luistert naar de oude Wajda, geboren in 1926 en moeizaam lopend met wandelstok, lijkt zijn leven zich voornamelijk af te spelen in een loop van die twintig jaren tussen 1970 en 1990. Hij is niet alleen chroniqueur van de geschiedenis, hij maakt er zelf deel van uit. Door zijn invloedrijke Man of-films, die uitgebracht werden op momenten van verslapte censuur, en doordat hij persoonlijk aanwezig was bij de beroemde staking in 1980 waarbij Wałęsa de leiding van het verzet op zich nam – zoals Wałęsa op zijn beurt, 33 jaar later, aanwezig is bij de première van Man of Hope in Venetië.

"Ik ging direct naar de scheepswerven toen ik van de staking hoorde", vertelt Wajda. "Ik was voorzitter van de Poolse Vereniging van Cinematografen, en die had enige macht. Al zag je televisiecamera’s destijds alleen bij officiële gelegenheden. Op het vliegveld, op het treinstation, met leiders die elkaar kussen en omarmen… je kent dat wel. Als er echt iets gebeurde, durfden ze geen camera’s toe te laten. Toch hebben wij, aan het begin van de staking, de politieke beslissing genomen om erheen te gaan, de staking te filmen en de stakers te vragen de opnames voor ons te verbergen. En terwijl mijn collega’s aan het filmen waren leerde ik, als voorzitter, Lech Wałęsa kennen. Ik zag meteen dat hij in deze groep de leider was."

Wajda liet Wałęsa kort daarop zichzelf spelen in De man van ijzer, die in 1981 de Gouden Palm won in Cannes. Ook in die film spelen de stakingen van 1980 een belangrijke rol. Maar, zegt Wajda met nadruk: "Wałęsa is niet betrokken geweest bij het maken van Man of Hope. De film is van mij, niet van hem. Wat je ziet is mijn verantwoordelijkheid."

Stekelig
In elke Man of-film vertelt Wajda het verhaal via een journalist – corresponderend met zijn eigen blik als verslaglegger van de staking van 1980. In Man of Hope is die rol weggelegd voor de Italiaanse journalist Oriana Fallaci, die in 1981 een stekelig interview voerde met Wałęsa dat zijn reputatie in het Westen hielp versterken. In de film functioneert dat interview als raamwerk van waaruit in flashbacks wordt teruggekeken op Wałęsa’s rol in de politieke gebeurtenissen.

"We hebben die structuur pas bedacht toen we al begonnen waren met filmen. Toen we de eerste scène tussen Wałęsa en Fallaci hadden opgenomen, besefte ik dat ik via dat interview het personage van Wałęsa psychologisch kon uitdiepen. Toen pas hebben we besloten om meer van die scènes op te nemen en de rol van het interview in Man of Hope te vergroten."

Dat interview biedt Wajda gelegenheid om Wałęsa’s eigen woorden te gebruiken. En het is niet de enige plek waar hij zich verlaat op origineel materiaal. "Ik gebruik ook de oorspronkelijke transcripties van Wałęsa’s ondervragingen door de geheime dienst. Die had niemand kunnen schrijven: de manier waarop hij overeind blijft, hoe hij zich politiek ontwikkelt, hoe de mensen van de geheime dienst gewoon niet weten wat ze met hem aan moeten."

En Wajda gebruikt documentaire beelden van de staking van 1980 – soms met het gezicht van acteur Robert Więckiewicz, die Wałęsa speelt, erin gemonteerd. Het zijn beelden uit de tijd dat Wajda zelf leiding gaf aan de cameramensen. Zo is Man of Hope een persoonlijke geschiedschrijving van een deels persoonlijke geschiedschrijving geworden. "Daarom kende ik het meeste materiaal ook al. Wat ik vooral zocht waren fragmenten die ik niet zelf kon ensceneren. Vanwege de enorme mensenmassa’s op straat. Maar vooral omdat ik nooit die specifieke sfeer van toen zou kunnen recreëren."