Abderrahmane Sissako over Timbuktu

Movies that Matter-openingsfilm Timbuktu geeft een inkijkje in de hoofden van gewelddadige Jihadisten. Maar regisseur Abderrahmane Sissako is optimist tegen wil en dank: "Je kunt muziek en voetbal wel illegaal maken, maar je kunt muzikaliteit, spel en verbeelding niet uitwissen."

In het jaar sinds Timbuktu van de Mauritanische regisseur Abderrahmane Sissako (Heremakono, Bamako) in première ging is hij steeds actueler geworden. De film is zowel symbolisch als concreet, gaat over verschillende geloofsopvattingen en redeneerwijzen die het gewelddadige totalitarisme van de islam ondermijnen en inzichtelijk maken. Op 20 maart opent de film het Movies that Matter festival. We spraken de regisseur na de wereldpremière in Cannes.

Kunt u om te beginnen iets vertellen over de etnische en culturele achtergronden van de verschillende personages in de film, en het gebruik van taal als scheidend en onderscheidend gegeven? "Dat is een van de belangrijkste vragen om de film te begrijpen, en tegelijkertijd het moeilijkste te beantwoorden. Die culturele, religieuze en linguïstische diversiteit heeft te maken met de geschiedenis van Timbuktu, een van de oudste steden in de regio, die altijd symbool stond voor tolerantie, openheid en generositeit. Die tolerantie, openheid en generositeit zijn door de komst van het religieuze extremisme teniet gedaan. Door de verschillende culturele achtergronden van de personages in de film een plek te geven, en ze in hun eigen taal te laten spreken (en die soms door een tolk te laten vertalen, maar soms ook niet zodat er spraakverwarringen kunnen ontstaan), wilde ik laten zien dat dit religieuze fundamentalisme ergens anders vandaan komt, dat het niet iets is wat zijn wortels in Timbuktu heeft.
"Daarmee wil ik ook laten zien dat het geloof door deze fundamentalisten en extremisten geannexeerd is. Ze hebben als het ware het idee van de ‘ware Islam’ gegijzeld. Timbuktu is altijd een moslimstad geweest, maar eentje waarin tolerantie centraal stond, wat een belangrijk onderdeel is van de moslimtraditie, maar die nu door de moslimfundamentalisten gevangengenomen, gekaapt, veroordeeld is.
"Het gebruik van verschillende talen is ook een manier om van de film een reflectieve ruimte te maken. Ik dwing de personages om naar elkaar te luisteren en elkaar te proberen te begrijpen en laat zien hoe ze dat soms niet doen. Net zoals de toeschouwer meer tijd krijgt om over die zaken na te denken. Soms begrijpen we wat er gezegd wordt, zonder dat we een taal begrijpen. En ik zeg daarmee ook iets over het Arabisch als ‘officiële taal’ van de Koran, waardoor een taal zich superieur kan voelen, een claim kan leggen op de waarheid, terwijl dat natuurlijk niet zo is. De waarde die je als mens hebt hangt niet af van de taal die je spreekt."

Timbuktu speelt zich net als uw vorige films Heremakono en Bamako af in een specifieke regio, met heel concrete verwijzingen naar actuele, reële plekken en gebeurtenissen, maar tegelijkertijd creëert u ook een mythische plek, een universeel landschap. "Er is eigenlijk geen verschil tussen concrete gebeurtenissen en hun meer metafysische consequenties als ik een film ga maken. Je zou kunnen zeggen dat Timbuktu geïnspireerd is door de steniging van een man en een vrouw in 2012 in de Malinese stad Aguelhok, onder gezag van mannelijke Jihadisten die niet uit de streek kwamen. De ‘misdaad’ van de man en de vrouw was dat ze niet getrouwd waren, maar wel twee kinderen hadden. Omdat dit niet in een van de grote brandhaarden plaatsvond, is deze executie grotendeels onopgemerkt gebleven, al is er een video van de steniging online te vinden. De implicatie is dat twee mensen die van elkaar houden, en hun kinderen in liefde opvoeden eigenlijk criminelen zijn. Daar wil ik getuigenis over afleggen, omdat ik hoop en vind dat dit nooit meer mag voorkomen.
"Mijn volgende film zou heel goed Beijing kunnen heten, omdat ik een film wil maken over de relatie tussen China en Afrika. Het is belangrijk om te weten dat onze notie van wat het middelpunt van de wereld is te vaak wordt bepaald door de westerse blik dat alles wat in Parijs of Washington gebeurt belangrijk is, terwijl er andere centra zijn, van waaruit het machtsevenwicht tussen centrum en periferie verschuift."

Is uw film een waarschuwing tegen het moslimfundamentalisme? "Het eerste wat je moet doen als toeschouwer is de gebeurtenissen in een film ‘verinnerlijken’, je moet je ermee identificeren. Dat doet iedereen op een andere manier. Iemand uit een moslimland, of een moslim, zal anders naar de film kijken, dan iemand uit een westerse cultuur. Natuurlijk is Timbuktu een noodkreet. Ik wil laten zien dat geloof en religie gekaapt worden door mensen met andere motieven. Maar ik wil ook laten zien dat geloof en religie alleen mogelijk zijn als ze gebaseerd zijn op compassie, onbaatzuchtigheid en verdraagzaamheid.
"Ik ben zelf als moslim opgevoed, maar toen ik een kind was leerde ik dat je anderen lief moest hebben los van wie ze zijn, of zelfs van hoe ze zich gedragen, dat je de ander eerst en vooral als mens moest zien en niet als ander. Ik vind dat je alleen een religie kunt volgen die op die principes is gebaseerd. Dat is niet alleen een waarschuwing van een moslim tegen de misstanden van het moslimfundamentalisme, maar ook een van een mens, als mens. Ik neem aanstoot aan elke vorm van barbarij. De steniging waar ik het net over had, is een onmenselijke wreedheid waar we op een bepaalde manier allemaal verantwoordelijk voor zijn, ons verantwoordelijk voor moeten voelen. En als filmmakers, journalisten, intellectuelen zijn we misschien nog wel meer verantwoordelijk als we ons niet over dit soort gebeurtenissen uitspreken, omdat we weten dat ze gebeuren en de middelen hebben om ze aanhangig te maken."

Vergiffenis speelt een belangrijke rol in het conflict tussen de boer en de visser, zonder vergiffenis is er geen recht. Denkt u dat dat conflict anders was afgelopen als de plaatselijke imam niet door de Jihadisten terzijde was geschoven? "Ja. Voor rechtspraak is soms tijd nodig. Als we te snel oordelen en veroordelen, dan laten we ons leiden door emoties en niet door wijsheid. Daarom zegt de moeder ook: ‘Ik kan nog niet vergeven, het bloed van mijn zoon is nog te warm. Misschien morgen.’ Zij is ook een gijzelaar van een opgelegd systeem."

Dat het tussen een boer en een visser speelt, lijkt ook te suggereren dat het een conflict is dat ouder is dan de islam, dat over twee soorten van samenlevingen gaat, met hun eigen wetten en tradities. "Dat is een conflict dat aan alle samenlevingen vooraf gaat, maar waar door de industrialisatie een einde aan is gemaakt."

Waarom spelen muziek en voetbal zo’n belangrijke rol in de film? "Het eerste waar de gewelddadige Jihadisten een einde aan willen maken zijn muziek en voetbal. Twee heel onschuldige zaken, waar ze grote haat tegen hebben. Bovendien blijkt het onmogelijk, want je kunt elke vorm van muziek of spel uitbannen, maar wat overblijft zijn de muziek die je in je hoofd hoort, en het spel dat de mens tot mens maakt. Je kunt muziek en voetbal wel illegaal maken, maar je kunt de muzikaliteit en de verbeelding niet uitwissen. Dat is een manier om mijn eigen optimisme vorm te geven. Hoe moeilijk ook, maar menselijkheid laat zich niet onderdrukken zo lang we ervoor blijven vechten."