Aliona van der Horst over Turn Your Body to the Sun

Documentairemaker Aliona van de Horst dook diep in de beeldarchieven om een beeld bij elkaar te puzzelen van een generatie mannen die tijdens en na de Tweede Wereldoorlog klem raakten tussen twee totalitaire systemen. Met als leidraad de persoonlijke zoektocht van een dochter naar de ervaringen waarover haar vader zijn leven lang zweeg.

Het is een raad die Sana Valiulina van haar vader kreeg: “Wend je lichaam naar de zon.” In de kampen waar hij zich als jonge man had moeten handhaven kon de gratis beschikbare warmte van een paar zonnestralen het verschil maken tussen overleven of creperen. Niet dat hij daarover ooit iets vertelde. Hoe het voor hem moet zijn geweest, wil zijn dochter nu weten, en via haar zoektocht diept Turn Your Body to the Sun van Aliona van der Horst een onderbelichte geschiedenis uit de Tweede Wereldoorlog op: het lot van de 5,7 miljoen door de nazi’s gevangengenomen Sovjet-soldaten.

Voor Stalin bestonden ze niet meer – het Sovjet-leger had de instructie meegekregen om zich in het licht van een nederlaag dood te vechten – en voor de nazi’s waren ze Untermenschen. Meer dan drie miljoen van hen kwamen om door executie, honger, ziekte en uitputting in de gevangenkampen. Sander Valiulin overleefde, maar werd na terugkeer in de Sovjet-Unie verbannen naar een strafkamp voor zijn ‘verraad’ aan het vaderland.

Verwoesting
Als we elkaar ontmoeten op een terras in Amsterdam-Oost, begint Aliona van der Horst al voordat ik ernaar kan vragen over het Russische oorlogsgeweld in Oekraïne en hoe dat neerslaat op de film die ze in november vorig jaar op IDFA voor het eerst aan het publiek vertoonde. “Toen ik de film maakte, vond ik dat het tijd werd om het hier eens over te hebben met z’n allen. De Sovjet-krijgsgevangenen zijn na de Joden de grootste groep slachtoffers van de nazi-wreedheden en haast niemand weet dat. Maar door de gewelddaden van het Russische leger is dat nu behoorlijk naar de achtergrond gedrukt. Aan de andere kant: ik heb de film na het uitbreken van de oorlog expres nog een keer bekeken en de archiefbeelden komen nu veel dichterbij. Je ervaart ze meer als beelden van nu. Je ziet hetzelfde soort verwoesting, dezelfde blikken in de ogen van krijgsgevangen Russische soldaten, diezelfde totale ontreddering. Alleen is nu Rusland de agressor. Het echoot, maar het spiegelt niet.”

Tussen de regels
Naast de verschrikkingen van de oorlog en de goelag gaat Turn Your Body to the Sun ook over een schitterende, romantische liefde, die ontstaat in een jarenlange correspondentie vanuit het kamp en acht jaar later uitmondt in een huwelijk en een gezin. Voer voor een roman, zogezegd. Sterker nog: Sana Valiulina, die schrijver is, hééft er in 2006 een roman over gepubliceerd, getiteld Didar en Faroek. “Dat is een heel fantasievolle vertelling, gebaseerd op het leven van haar ouders. Ze was met dit verhaal toen vooral bezig als materiaal voor haar boek; vijftien jaar later besloot ze haar vaders dagboeken en de brieven van haar ouders opnieuw te lezen, maar nu tussen de regels. Deze keer wilde ze écht weten hoe het was.”

Terwijl Valiulina zich opnieuw in de geschriften van haar ouders verdiepte en aanvullende documentatie probeerde te vinden, dook Van der Horst samen met researchers in de beeldarchieven op zoek naar de sporen van een grotendeels verzwegen geschiedenis. “Toen we spraken over de film, zei Sana: ‘Als ik documentaires zie over krijgsgevangenen, dan ben ik altijd op zoek naar mijn vader.’ Ik merkte dat ik dat ook ging doen in de beelden die ik in de archieven vond. Dat bracht me op het idee om te kijken of ik dat voor het publiek zo kon laten werken: dat je hem gaat zien in al die verschillende gezichten die in die archieffilms voorbijkomen.”

Boodschap
“De grote uitdaging was hoe ik dat ‘vijandige’ materiaal kon verwerken op een manier die aansloot bij de toon van de film. Het waren allemaal propagandafilms, van de Duitsers én van de Sovjets – want als er een keer in zo’n goelagkamp gefilmd werd, dan was het om te laten zien hoe de criminelen daar werden heropgevoed en van hun verkeerde denkbeelden werden afgebracht.” Om de beelden van die boodschap te ontdoen, selecteerde Van der Horst korte momenten, die ze monteerde tot impressies van de repetitieve, zinloze en afmattende arbeid in het kamp.

“Archiefbeelden gaan mij in de meeste films te hard. Ik wil langer kijken, zien wat er gebeurt. In de film zitten beelden van Himmler die tijdens een bezoek aan een concentratiekamp even aan zijn neus zit. Dat moment is zó voorbij, maar als je er nog een paar keer naar kijkt begrijp je: dat doet hij omdat die krijgsgevangenen zo stinken. Ik hoop dat je als kijker net zo intens naar die beelden gaat kijken als ik ernaar heb gekeken toen ik ze aan het uitzoeken was. Je kijkt naar de geschiedenis, maar die geschiedenis kijkt ook terug naar jou; die gevangenen kijken de hele tijd in de camera.”

Depersonalisatie
“Agfa had een paar jaar voor de oorlog een Super 16-kleurenfilm op de markt gebracht en die films werden meegegeven aan Duitse officieren die naar het Oostfront gingen. Die films hebben een soort fantasmagorische kwaliteit en toen ik dat eenmaal had gezien wilde ik eigenlijk mijn hele film in kleur.” Zo veel origineel kleurenmateriaal bestond er niet, maar daar was een oplossing voor: een algoritme dat de kleuren ‘raadt’. “Dat algoritme raadt het niet altijd precies, maar dat paste wel bij dat nachtmerrieachtige; als je droomt zijn de dingen vaak ook niet helemaal helder. Het klopte ook met de hele manier van werken voor deze film, waarin we met beperkte middelen in beelden het verhaal oproepen van iemand die zelf in die beelden niet aanwezig is. Van hem hebben we niet meer dan een paar portretfoto’s.”

Naast de archiefbeelden van massa’s krijgsgevangenen plaatst Van der Horst de soms indringende woorden van Sander Valiulin. Zoals: ‘Het voelde alsof het niet mij gebeurde, maar iemand anders. Maar waar ben ik dan? En wie is die ik?’ “In de psychologie heet dat depersonalisatie. Voor mij is dat de kern van de film, dat dat de ervaring is van een individu. Dat je blijkbaar, als een manier om al die ontberingen te overleven, buiten jezelf treedt en niet meer met jezelf samenvalt. Ik vraag me ook altijd af: hoe zou ik nog ík zijn in zo’n situatie? Als je gereduceerd bent tot een lichaam dat alleen nog maar honger voelt en kou? Dan is alles wat je tot een individu maakt weg.”

Briefwisseling
“Ik merk gelukkig dat mensen het niet ervaren als een zware film. Als filmmaker probeer ik om mensen een diepe ervaring te geven, maar niet één die je helemaal neerdrukt.” Ze wil het nog even gezegd hebben, en met recht: want tegenover de vernederingen die Sander als krijgsgevangene meemaakt, en die in het goelagkamp nog eens zachtjes worden overgedaan, is er de briefwisseling met de vrouw die later Sana’s moeder zou worden, maar die hij op dat moment nog nooit had ontmoet. Hij schrijft haar brieven vol liefde en hoop, waarin hij boeken en muziekstukken aanraadt en kleurrijke tekeningen invoegt. De kampen zaten vol met dissidente kunstenaars en intellectuelen en wanneer hij uiteindelijk zijn straf heeft uitgezeten, keert hij als een ontwikkeld man naar huis terug. “In die hel gaat het uiteindelijk over individuen die verdrukt worden tussen twee dictators, maar ook over het leven dat doorgaat.”