Alex Gibney over Citizen K

In Citizen K portretteert documentairemaker Alex Gibney oud-oligarch Michail Chodorkovski, een ‘gangsterkapitalist’ die in de jaren negentig puissant rijk werd en het aan de stok kreeg met Vladimir Poetin. Gibney: “Hij zou een goede pokerspeler zijn.”

Wie het hedendaagse Rusland wil begrijpen zal terug moeten naar de jaren negentig, toen in de voormalige Sovjet-Unie werd geëxperimenteerd met democratie en media. De vooraanstaande onderzoeksjournalist en Oscar-winnaar Alex Gibney belicht deze omineuze periode in zijn tragikomische Citizen K, een documentaire over de opkomst van de oligarchen, de gewetenloze cowboys die na het chaotische uiteenvallen van de Sovjet-Unie in korte tijd de helft van de economie naar zich toe trokken. Gibney toont vervolgens hoe Vladimir Poetin, die zich van eenvoudig ambtenaar heeft opgewerkt tot gewiekst despoot, probeert de macht van de vermogende Russen in te perken.

Centraal in de film staan een aantal interviews met Chodorkovski, een praatgrage, onverschrokken macho die na jaren gevangenisstraf in Rusland het licht heeft gezien. Tegenwoordig profileert hij zich vanuit zijn thuishaven Londen als activist en goeddoener; een luis in de pels van Poetin.

De Russische inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 was voor Gibney een van de redenen om deze film te maken, vertelde hij afgelopen november tijdens het IDFA, waar zijn film in voorpremière ging. “Dat was het startpunt. Maar ik wilde niet dat mijn film ging over Russische invloed, ik wilde begrijpen hoe macht werkt in Rusland.”

U noemt Donald Trump niet in uw film, maar de gelijkenissen tussen hem en Poetin zijn onvermijdelijk – hoewel Trump misschien iets minder genadeloos is. “Ik denk vooral dat Poetin vastberadener is; Trump wordt geregeerd door zijn gevoel, hij is onvoorspelbaarder en heeft een dunnere huid. Maar er zijn zeker gelijkenissen: ze diskwalificeren beiden de rechtstaat, hebben geen ontzag voor de waarheid en vertonen een ongebreidelde drang om de media te controleren. Het is het klassieke autoritaire model.”

In de openingsscène zien we een wit landschap en een olie-installatie. Een Russisch koor zingt en vlammen laaien op terwijl Chodorkovski in voice-over zijn liefde voor deze uitgestrekte ruimte betuigt. Is deze poëzie echt? “Ik geloof dat hij er echt van hield. Er is iets met energie. Het is de essentie van macht. Geen politieke macht, maar kracht. Hoe dingen worden gerund. Ik denk dat hij het idee om te verhuizen naar de oliegebieden zag als iets bijzonders.”

Misschien ook een beetje romantisch? “Misschien, hoewel het nu moeilijk is de romantiek van de oliewinning te zien. Maar ik denk dat het romantisch voor hem was omdat het een stof is die uit de aarde komt die machines laat draaien.”

Uw film lijkt ook om tanende mannelijkheid te draaien. “Trump en Poetin proberen masculiniteit nieuw leven in te blazen, als taaie mannen. Al geloof ik dat Trump niet echt zo stoer is; zo gedraagt hij zich alleen. En Poetin is geen grote man, maar hij gedraagt zich groots. Hij speelt ijshockey en ik heb me laten vertellen dat die wedstrijden fascinerend zijn: voor welke kant Poetin ook speelt, hij wint steevast. Die illusie van kracht is belangrijk voor Trump en Poetin, het resoneert bij mensen.”

Hoewel Poetin zich voordoet als hardvochtige rauwdouwer, vreest hij ook dagelijks voor zijn leven, wordt in de film gesuggereerd. “Dat is Chodorkovski’s idee. Ik heb geen idee of het waar is, maar het is interessant. Omdat je een systeem hebt dat sterk doet denken aan de maffia, gebaseerd op gunstverlening. Als de vraag om gunsten eenmaal afneemt, dan is het ook gedaan met de loyaliteit. Dan kan iedereen zich tegen je keren. Veel Rusland-experts beschouwen Poetin dan ook niet als de almachtige leider die Stalin was. Als politicus koketteert Poetin met de gedachte dat hij een einde maakte aan de hegemonie van de oligarchen. Maar sommige ondernemers mochten hun zaken gewoon voortzetten. Er is nog steeds een zeer corrupte relatie tussen de zakenwereld en het Kremlin.”

De media schrijven voortdurend over de Russische manipulatie van de presidentsverkiezingen van 2016, maar deze periode uit de jaren negentig lijken we alweer te zijn vergeten. Terwijl de Russen juist toen leerden hoe ver ze konden gaan met inmenging in de pers. “Ik denk dat Poetin hier veel van heeft geleerd: de pers draait niet om de waarheid; de pers draait om de macht.”

James Poniewozik, de televisiecriticus van The New York Times, beschreef recent in zijn boek Audience of One hoe Trump opgroeide met televisie, en hoe zijn presidentschap het product is van televisie. Dat weerspiegelt uw film in Rusland. “In de film zegt Arkady Ostrovsky [journalist voor The Economist, OL] hetzelfde over Poetin: hij is gecreëerd door televisie. Hij was een functionaris, een bureaucraat, maar na zijn verkiezing tot president gebruikt hij televisie om zichzelf neer te zetten als superheld. Als een vastberaden zakenman, die mensen ontslaat. In dat opzicht hebben beiden mannen krachtige beelden van zichzelf op televisie laten creëren.”

De Trump van televisie is het cliché van hoe arme mensen rijke zakenlieden zien, niet wie Trump daadwerkelijk is. In Citizen K krijg ik daarentegen het idee dat Poetin en Chodorkovski ook in hun persoonlijke levens onvervalste macho’s zijn. “Dat denk ik ook. En er is, hoe merkwaardig ook, ergens ook sprake van wederzijds respect tussen Poetin en Chodorkovski.”

Gelooft u in de oprechtheid van Chodorkovski? Dat hij van een gangsterkapitalist na jaren gevangenisstraf nu is veranderd in een idealist? “Ik denk van wel. Chodorkovski zegt dingen als: ‘Ik realiseer me dat mijn leven niet draait om hebben maar om zijn.’ Zo’n statement vraagt om een aardige dosis zelfkennis. Het is moeilijk voor te stellen dat Donald Trump zoiets zou zeggen.”

Trump is meer van het hebben, niet van het zijn. “Exact, precies het tegenovergestelde.”

Toch blijft het tot aan het einde van de film onduidelijk hoe integer Chodorkovski is. “Sommige mensen vertellen me dat ze na het einde van de film in de war zijn: is Chodorkovski een good guy of een bad guy? Dat is prima. De beste films zijn de films die je aan het denken zetten. Vooral omdat we nu in een wereld leven die meer ontvankelijk is voor propaganda. Dat is een belangrijk argument voor het verbeelden van de complexiteit van de realiteit. Daar lenen documentaires zich uitstekend voor.”

Zakendoen is soms ook een dubieuze aangelegenheid. “Zakenmannen hebben een ambigue relatie met de rechtstaat. De rechtstaat zorgt ervoor dat je bezit niet van je afgenomen wordt. Tegelijkertijd willen zakenmensen niet te veel regels, ruimte om deals te sluiten. Maar deals hebben de neiging om te vervliegen als ze niet worden ondersteund door regels. Zie bijvoorbeeld hoe Poetin in 2005 Yukos [het oliebedrijf van Chodorkovski, OL] failliet liet verklaren.”

Het is allemaal weinig transparant, net als Chodorkovski zelf. “Als je hem meermaals interviewt dan realiseer je je dat zijn glimlach drie betekenissen kan hebben. Soms wil hij met een warme glimlach iets humoristisch communiceren; soms is het een sfinx-achtige glimlach waarmee hij zich wil hullen in mysterie; soms is het een stalen glimlach waarmee hij een zekere woede wil tonen. Hij zou in dat opzicht een goede pokerspeler zijn.”