Alain Ughetto over No Dogs or Italians Allowed
'Het is moeilijk integreren als een samenleving jou niet wil'
De Franse regisseur Alain Ughetto, telg van Italiaanse migranten, maakte een tragikomische animatiefilm over hoe zijn voorouders leden onder armoede, oorlog en vreemdelingenhaat. “Dat geldt voor alle migranten hè, ook vandaag nog.”
“Weten waar ik vandaan kom, vind ik een geruststellende gedachte”, zegt Alain Ughetto. Die kennis ontstond pas tijdens de research voor zijn film No Dogs or Italians Allowed, vertelt de Franse regisseur begin dit jaar op het filmfestival Rotterdam.
“Mijn vader verliet Italië om opgeleid te worden in Frankrijk. Hij was zeventien toen hij de Franse nationaliteit kreeg. Pas toen ik me in dit verhaal verdiepte, realiseerde ik me dat ik zelf ook een kind van migranten ben.”
Dat hij dat eerder niet zo ervaarde, heeft waarschijnlijk te maken met de zwijgzaamheid van zijn familie – en vele vergelijkbare families – over hun Italiaanse achtergrond. “De mensen van Italiaanse origine kennen hun eigen geschiedenis niet. Ze besloten dat ze Frans moesten worden, Franser dan de Fransen, dus Italië hebben ze uit hun geheugen gewist. Men wil het niet meer weten. Als het over Italië gaat, hebben ze het over Fellini, de leuke dingen. Maar de misère negeren ze.”
Pas sinds kort beginnen Italiaanse Fransen zich weer te interesseren voor het herkomstland van hun grootouders, vertelt Ughetto. “Er zijn nu mensen die na hun pensioen naar Italië gaan. Anderen hebben er een tweede huis gekocht. Maar dat doen ze nu pas – ze hebben een generatie overgeslagen en nu pas eigenen ze zich die geschiedenis weer toe.”
Wat ook is wat u doet. “Ja, ik doe dat ook met mijn film. Ook bij ons is een generatie overgeslagen. En nu zeg ik: ‘Hoe hebben ze dit verhaal kunnen laten verdwijnen?’”
Die generationele zwijgzaamheid zorgde er ook voor dat over zijn eigen familiegeschiedenis weinig met zekerheid bekend is. Ughetto moest zich baseren op algemenere bronnen over de Italiaans-Franse migratie in die periode. Zijn animatiefilm is dus zowel minder (want de familiegeschiedenis die hij portretteert is grotendeels fictief) als meer (want het verhaal is gebaseerd op vele vergelijkbare families) documentair onderbouwd.
Boom van broccoli
In No Dogs or Italians Allowed, winnaar van de European Film Award voor beste animatie, bespreekt Ughetto die gereconstrueerde familiegeschiedenis met wijlen zijn grootmoeder – een stop-motion pop van 23 centimeter hoog, die ik tijdens mijn gesprek met de regisseur mag bewonderen. Doordat we Ughetto’s eigen stem horen, in voice-over, en we een jonge versie zien van zijn oma, is direct duidelijk dat dit gesprek nooit op deze manier heeft kunnen plaatsvinden; Ughetto’s oma overleed toen hij twaalf was.
Bovendien benadrukt Ughetto telkens dat we naar een creatie kijken. Regelmatig zien we zijn handen in beeld verschijnen, als maker van de stop-motion. Er ontstaat een speelse verwarring van niveaus, want evengoed kan een van de bewegende poppen om een stuk gereedschap vragen dat Ughetto vervolgens aanreikt. Of moppert een personage dat voor hun koe een stuk speelgoed gebruikt is.
Terwijl voor de liefdevolle sets deels materialen zijn gebruikt die Ughetto zelf is gaan halen in het Italiaanse gehucht Ughettera – let op die naam – waar zijn voorouders vandaan kwamen. Zo gebruikt hij een broccoli als boom en maakt hij van stukken houtskool een berg. Dit is feitelijk documentair materiaal, op een volstrekt originele manier in het verhaal verwerkt. De achtergronden van de sets bestaan dan weer uit foto’s van de nabijgelegen berg Monviso, vlak bij de grens van Italië en Frankrijk, die hij ter plekke is gaan maken.
Kindermarkt
Zo heeft Ughetto een vorm gevonden die niet alleen balanceert tussen fictie en werkelijkheid, maar daarmee ook tussen deze enkele familie, die nabij komt via luchtiger en warmbloedige scènes, en de zware politieke realiteit van armoede, ziekte en oorlog, waaronder niet alleen zij maar ook vele andere families leden.
Want het was zwaar, zoals de film – ondanks de overwegend blijmoedige toon – laat zien. Het oversteken van de bergketen om in Frankrijk op zoek te gaan naar werk. De ‘kindermarkt’ in het Franse dorp Barcelonnette, waar Italiaanse kinderen baantjes als schaapsherder of bediende zochten. De Franse oorlog in Libië, waar de genaturaliseerde Italianen vervolgens heen werden gestuurd – en waar deze slachtoffers van discriminatie in Frankrijk zelf weer daders van een koloniale oorlog werden. Een interessante vertroebeling van onze sympathieën, waar de film niet te lang bij stilstaat. “Deze arbeidskracht, die is te koop, die is naar believen te gebruiken, dat is kanonnenvoer”, relativeert Ughetto. “Alle migranten hè, ook vandaag nog.”
Tegenwoordig gaat het ook om migranten die juist van Libië naar Italië komen. “Ze zoeken een beter leven, dat is toch vanzelfsprekend? En wij, wat een egoïsme! We leven in rijkdom, terwijl zij sterven van de honger. Het is een verschrikkelijke situatie. En terwijl de Italianen zelf jarenlang overal ter wereld hun arbeid aanboden, en overal heen vertrokken, is de situatie nu omgedraaid. Nu ontvangen ze migranten en weten ze niet wat ze met hen aan moeten. Sommigen mogen in de keuken werken of schoonmaken. Maar anderen duwen ze, net als wij, terug de zee in.”
Het is een bittere constatering dat tegenwoordig dezelfde ontmenselijking wordt toegepast waarvan hun grootouders destijds in Frankrijk zelf het slachtoffer waren. Zoals oma in de film voorleest uit een Franse krant: “De Italiaanse arbeider wordt gekenmerkt door de afwezigheid van enige persoonlijke waardigheid – ze verdragen alles.” Met die afgedwongen lijdzaamheid bouwden die Italiaanse immigranten, vaak onder gevaarlijke omstandigheden, grote werken, zoals No Dogs or Italians Allowed laat zien. “Ze maakten de dammen. Alle dammen. Alle grote Franse infrastructurele projecten zijn feitelijk gemaakt door Italianen. Samen met Portugezen, veel Spanjaarden ook, en je had Vietnamezen, mensen uit de Maghreb – Frankrijk was rijk, dus iedereen kwam. Het waren goedkope arbeidskrachten, die achteloos gebruikt en misbruikt konden worden.”
Syriërs
Het is zo goed als onmogelijk om de vreemdelingenhaat, de gevaarlijke migratie en de oorlogslachtoffers in No Dogs or Italians Allowed te zien zonder aan het lot van hedendaagse migranten te denken. De Italofobie mag dan in Frankrijk tegenwoordig een stuk minder zijn – en Italië gemiddeld een stuk rijker – andere migranten krijgen met vergelijkbare tegenwerking te maken.
“Mijn film gaat over hoe lastig het is om te integreren en assimileren in een samenleving die jou niet wil. En dat zie je nu gebeuren met Syriërs en eigenlijk alle immigranten. Polen, Vietnamezen, Portugezen; het is steeds hetzelfde probleem. Het gaat slecht waar ze vandaan komen, dus komen ze naar ons, waar ze nauwelijks geaccepteerd worden, en op een gegeven moment kunnen ze niet meer terug, omdat daar niets meer is.”
Die overeenkomst is ook de reden waarom bij Ughetto alle figuren – volwassenen en kinderen van elk gender – inwisselbare gezichten hebben. Het is een aparte keuze, die identificatie helaas gedeeltelijk in de weg zit. Ook omdat ze allemaal dezelfde grote open ogen hebben, wat ze een vrij wezenloze uitdrukking geeft. Maar de thematische onderbouwing is interessant: “Ik spreek over één familie, terwijl het eigenlijk gaat over honderden. Daarom heb ik ze allemaal hetzelfde gezicht gegeven. Behalve dat de Italianen hoeden en snorren hebben, en de Fransen baretten en geen snorren. Die twee verschillen waren genoeg om het verhaal te vertellen.”
Laatste vraag: krijgt u niet zin om ook een huisje te kopen in uw grootmoeders dorp? “Nee, ik heb van mijn vader overgenomen om steeds ergens anders te werken. We zijn nomaden. Mijn huis, dat is de film.”