Movies that Matter 2022: Camera Justitia Competitie

Een drietal subjectief gefilmde tragedies over het recht van de vrouw op lichamelijke zelfbeschikking springt dit jaar in het oog in de Camera Justitia competitie van het Movies that Matter festival. In de Franse films L’événement en Les choses humaines en de Mexicaanse thriller La civil strijden vastberaden maar eenzame vrouwen tegen de greep van het patriarchaat. Ook het drama 107 Mothers, over vrouwen in een Oekraïense gevangenis in Odessa, haakt in op dit thema.

Het Franse abortusdrama L’événement doet qua intensiteit direct denken aan de beklemmende Roemeense film 4 maanden , 3 weken en 2 dagen (2007), over een jonge vrouw die in het communistische Roemenië van de jaren tachtig een illegale abortus laat plegen. Ook L’événement – gebaseerd op het gelijknamige autobiografische boek van Annie Ernaux uit 2003 – is een film met beelden die je moeilijk van je netvlies gepoetst krijgt.

De tweede speelfilm van Audrey Diwan, winnaar van de Gouden Leeuw en de Fipresci-prijs in Venetië, speelt zich af aan het begin van de jaren zestig in Parijs, toen het onderbreken van zwangerschappen strikt verboden was. Wanneer de talentvolle studente literatuur Anne (Anamaria Vartolomei won een César voor haar rol) enkele weken na een onenightstand niet ongesteld wordt en ’s ochtends misselijk is, weet ze genoeg.

Maar hoe komt ze er vanaf? Want zo is het leven “niet eerlijk”. Voor moeders is geen plek op de universiteit. Haar huisarts, die haar visiteert tijdens een griezelige scène, kan haar echter niet helpen, maar schrijft wel een certificaat uit als bewijs dat Anne zwanger is, zodat het plegen van een abortus nog moeilijker wordt. En de tijd dringt: terwijl Anne’s studiegenoten steggelen over Camus en Sartre – mannen bepalen ook de loop van de literatuurgeschiedenis – overweegt Anne andere, onaangename opties.

Buiten kijf staat dat ze er alleen voor staat, en aan haar vrouwelijke studiegenoten heeft Anne ook maar weinig. Die eenzaamheid weerklinkt in douchescènes waarin ze zich letterlijk en figuurlijk blootgeeft – dit is het vrouwelijk lichaam, hier draait het om, lijkt Diwan hiermee te stellen. En in het Frankrijk van die tijd kan de hele wereld over je vallen en een oordeel over je vellen: ook vrouwen, zoals de vriendinnen van Anne, die slutshaming avant là lettre bezigen.

Diwan maakt die benauwdheid invoelbaar door te filmen in de beeldverhouding 4:3 en door te kiezen voor een subjectief cameraperspectief waarin de camera net boven Anne’s schouders uittorent. Het is soms alsof de camera, net als de foetus in Anne’s baarmoeder die er maar niet uit wil, noodgedwongen aan haar vastzit, via een denkbeeldige navelstreng. L’événement is genadeloze maar overweldigende cinema; een film waarin je als kijker hoopt dat Anne’s streven om zich toe te leggen op de literatuur niet zal worden geruïneerd door de gevolgen van een spontane vrijpartij.

Les choses humaines draait net als L’événement om de akelige implicaties van een seksuele ontmoeting. Was de seks tussen tieners Mila (Suzanne Jouannet) en Alexandre (acteur Ben Attal wordt geregisseerd door zijn vader Yve terwijl zijn moeder Charlotte Gainsbourg ook in de film zijn moeder speelt) met wederzijdse toestemming? Mila beweert van niet. Maar waarom heeft ze dan nooit nee gezegd? Tijdens de rechtszaak die volgt op Mila’s beschuldiging wordt de jonge vrouw stevig aan de tand gevoeld, omdat “de reputatie” van een jonge man in het gedrang is.

Ook Mila staat er dus alleen voor. Exemplarisch hiervoor zijn de scènes waarin ze in de rechtszaal wordt ondervraagd door bloeddorstige juristen en de camera haar eenzaamheid benadrukt door de afstand tussen het getuigenbankje en de mensen om haar heen te laten zien.

Attal toont vervolgens hoe sommige mannen, ook als ze verschrikkelijke daden plegen, toch het slachtoffer gaan spelen. Ook de rol van Alexandre’s ouders is saillant: vaderlief ontpopt zich in de film als een seksueel roofdier dat het handelen van z’n zoon vergoelijkt; moeder is een beroemde essayist die bekend staat om haar xenofobe uitlatingen. Beiden kijken vakkundig de andere kant op. Attal legt daarmee de vinger op de zere plek: het is aan jullie, de ouders, om je kind te instrueren. Opvallend is ook dat de filmmaker de kijker leert dat je vrouwen in zaken als deze van meet af aan moet geloven.

Zo zien we in de openingsscène als Alexandre, die in de Verenigde Staten studeert en tijdelijk in Frankrijk verblijft, landt in Parijs alleen de bovenkant van het vliegtuig, die oogt als een soort haaienvin achter een dijkje: het monster, de haai, is gearriveerd. Wanneer Alexandre even later een vrouw helpt met haar bagage, dan lijkt het alsof het allemaal wel meevalt. Maar als snel blijkt dat hij – net zoals in de rechtszaal, later in de film – uitstekend een façade op kan houden. Daar draait Les choses humaines om: de façade, dingen die krom zijn rechttrekken. Een verkrachting omschrijven als “een sensatie van twintig minuten”.

Maar de vrouwen slaan terug. In het Mexicaanse drama La Civil, wordt een dochter ontvoerd en moet de moeder 150.000 peso ophoesten om haar terug te krijgen. Dat geld heeft ze niet, dus moet ze in deze nieuwe film van Teodora Ana Mihai bedelen bij haar ex Gustavo. Wanneer het geld eenmaal bijeen is geharkt, blijkt alle inspanning voor niets. De ontvoerders hebben nieuwe eisen. Ze doet dan iets onvoorstelbaars: ze neemt het heft in eigen handen en gaat de ontvoerders schaduwen. Met gevaar voor eigen leven schakelt ze de hulp in van het leger.

L’événement, Les choses humaines en La civil vertellen indivduele verhalen met een universele strekking. In het Slowaakse 107 Mothers staan juist de verhalen van meerdere vrouwen centraal. In docmentairestijl volgt de camera een groep moeders in een gevangenis in het Oekraïense Odessa, die hun kinderen tot het derde levensjaar bij zich mogen houden.

In de openingsscène worden halfnaakte, zwangere vrouwen één voor één gewogen. Na de bevalling mogen ze hun baby’s twee weken niet zien, maar krijgen ze wel les in het inbakeren. De borstmelk die de vrouwen aanmaken gaat gedurende die periode direct de goot in. Het voelt voortdurend alsof de vrouwen worden bestraft voor hun moederschap. De film legt ook hun eenzaamheid vast: vrouwen mogen hun kinderen op gezette tijden zien maar brengen ook veel tijd in stilte door. Kleine doses euforie worden afgewisseld met perioden waarin vooral het hunkeren naar de kinderen een belangrijke rol speelt.

Tussendoor toont regisseur Peter Kerekes – die met co-scenarist Ivan Ostrochovský de prijs voor beste scenario won in de Orizzonti-competitie van het filmfestival van Venetië – waarom de vrouwen er zitten: veel van hen hebben hun partner iets aangedaan. De man blijkt de boosdoener. Wie vervroegd vrijgelaten wil worden moet de schoonfamilie smeken om vergiffenis. De vrouw trekt altijd aan het kortste eind, ook als haar daad min of meer rechtmatig was.

Het mooie aan 107 Mothers is echter dat de waarom-vraag er in de film niet toedoet. Kerekes filmt vrouwen als vrouwen en niet als misdadigers. De man, de reden waarom ze vastzitten, komt er in de film niet aan te pas – de gevangenis wordt zelfs uitsluitend gerund door vrouwen. 107 Mothers toont in die zin net als L’événement, Les choses humaines en La civil dat vrouwen het prima alleen kunnen rooien, zonder een man die beweert wat het beste is voor hun lijf.

Movies that Matter | 8 t/m 16 april | Den Haag + vertoningen in vijf andere steden en online | L’événement is vanaf 21 april te zien in de bioscoop, 107 Mothers vanaf 14 juli.