Movies that Matter 2023: Camera Justitia

In de Camera Justitia-competitie van Movies that Matter draaien twee films die reflecteren op het schrikwekkende Argentijnse verleden. Het rechtbankdrama Argentina, 1985 en de documentaire El equipo blijken verrassend complementair.

De Argentijnse films El equipo en Argentina, 1985 zouden een uitstekende (en macabere) double bill vormen. Beide reflecteren op het bewind van de junta die het land tussen 1976 en 1983 in zijn greep had. De rechts-conservatieve dictator Jorge Videla en zijn aanhangers wilden het land ontdoen van ‘subversieve elementen’, een abject eufemisme waaronder elke ideologische tegenstander werd geschaard.

Uit beide films blijkt ook hoezeer de jeugd (zoals altijd) de toekomst heeft. In El equipo is te zien hoe jonge Argentijnen na de val van Videla’s regime de ingevlogen Amerikaanse antropoloog Clyde Snow helpen om stoffelijke overschotten in massagraven te identificeren. In Argentina, 1985 toont filmmaker Santiago Mitre hoe officier van justitie Julio César Strassera negen militaire officieren vervolgt, waaronder Videla en admiraal Emilio Massera.

Strassera doet dat noodgedwongen bijgestaan door jeugdige strafpleiters. Ook nadat de democratie in Argentinië in ere is hersteld, heeft het leger nog steeds veel macht. Dus wil vrijwel niemand zich aan deze zaak wagen. Strassera vindt in de ambtenarij en aan de universiteiten wel medestanders, vroege twintigers die door zijn ‘fascistische’ tegenstanders ook niet makkelijk kunnen worden gekwalificeerd als communisten. In de periode van de junta speelden ze nog geen rol van betekenis, want ze waren nog kinderen.

Hoewel ook minderjarigen het slachtoffer werden van Videla’s nietsontziende heerschappij. In het bij vlagen unheimische El equipo is tijdens een opgraving midden jaren tachtig te zien hoe een student antropologie een kinderjurkje in een massagraf aantreft. Niet ver daarvoor laat filmmaker Bernardo Ruiz een politieke speech horen waarin een militair spreekt over een “agressieve confrontatie” die op de plek van het graf zou hebben plaatsgehad. Een gevecht tussen guerrilla’s en soldaten. Quatsch natuurlijk, zo bewijst het kledingstuk. De waarheid bevindt zich onder de grond. Of zoals Snow in de film stelt: “Elke schedel voegt iets meer toe aan onze kennis van een systeem van repressie en massamoord.”

Ruiz graaft op zijn beurt in de archieven. Hij ontpopt zich als een filmische antropoloog. El equipo bestaat grotendeels uit beelden uit de jaren zeventig en tachtig, knap aan elkaar gemonteerd en voorzien van context door voice-overs van Snows assistenten. Deze studenten antropologie en archeologie vertellen hoe hun levens in 1976 veranderen met Videla’s coup; hoe hun schooltassen ineens dagelijks bij de ingang van hun school door de politie worden gecontroleerd. Bijna iedereen heeft daarnaast een familielid, kennis of buurman die is verdwenen. Na 1983 hebben ze dus een goede reden om Snow bij te staan.

Maar het graven in het gruwelijke Argentijnse verleden gaat niet zonder slag of stoot. Bij menige opgraving hijgen lokale politieagenten in de nek van de antropologen, die stiekem fluisteren dat “als we ons werk goed hadden gedaan jullie er vandaag niet waren geweest”. Daarnaast ontvangen de graafteams voortdurend doodsbedreigingen. Er staat dus veel op het spel. Hoe dat uitpakt is te zien in Argentina, 1985, waarin (een gefictionaliseerde) Snow zelf ook twee keer voorbijkomt – een keer terloops en een keer tijdens een lezing over zijn opgravingen in Buenos Aires. Strassera gebruikt de vondsten van Snow en zijn team als bewijs tijdens het proces.

De advocaat wordt in de film gespeeld door de Argentijnse steracteur Ricardo Darín, bekend van El secreto de sus ojos (2009). Darín is het moreel kompas van de film. Hij noemt zijn risicovolle taak “het belangrijkste proces sinds Neurenberg”. Het is aan hem om te bewijzen dat Videla wist van de verdwijningen, zodat de gruwelijke “excessen” niet worden toegeschreven aan ondergeschikten. Strassera wordt echter voortdurend tegengewerkt, ook door de zittende regering, die algehele amnestie overweegt zodat het verleden onder het tapijt kan worden geveegd. Strassera wil voorkomen dat hij te boek komt te staan als de “idioot” die daaraan meewerkte.

Toch speelt Darín hem niet als een man met de wijsheid in pacht. Strassera heeft ook zijn mankementen, die aan het licht komen in zijn werk met jonge strafpleiters. Zoals Strassera’s secondant Luis Moreno Ocampo (Peter Lanzani) die zijn baas doet inzien dat media-optredens bij rechtse programma’s soms wel een positief effect sorteren: informeer het publiek. Iedereen maakt fouten en Argentina, 1985 en El equipo staan onmiskenbaar in het teken van medemenselijkheid, van liefde. De humanistische films betogen dat er een einde moet komen “aan de dood als politiek instrument”, zoals Strassera het in Argentina, 1985 verwoordt.

Dat streven is niet zo vanzelfsprekend als het lijkt, blijkt in El equipo: de vrouwen en mannen die Snow in de jaren tachtig heeft opgeleid gaan nadien zelf decennialang in zestig (!) landen aan het werk om slachtoffers van genocide te identificeren. Van Koerdistan tot Zimbabwe; van Ethiopië tot Mexico. Deze moedige mensen worden ergens halverwege de film “rocksterren” genoemd. Misschien is helden een betere betiteling. Omdat ze nabestaanden soms iets van (schrale) troost kunnen bieden.

Zo tonen Argentina, 1985 en El quipo aan hoe het verleden weerklinkt in het heden. En hoe belangrijk mentorschap is: zodat een nieuwe generatie kan floreren.

Movies that Matter | 24 maart t/m 1 april | Diverse locaties, Den Haag + satellietlocaties door het land | Lees ook ons artikel over het programma Focus op Iran.