Movies that Matter 2025: Justice Frame

In de Justice Frame-competitie van festival Movies that Matter springt het bijna abstracte, esoterische Horizonte in het oog, een Colombiaans drama over een oud-paramilitair die met zijn moeder langs de plekken in de jungle reist waar hij zonden beging.

Op het Movies that Matter Festival in Den Haag zijn dit jaar in de Justice Frame-competitie meerdere films te zien waarin de relatie tussen tastbare plekken en collectieve trauma’s zichtbaar wordt. Filmmakers brengen plekken in beeld die overduidelijk vervloekt zijn.

Errol Morris (The Fog of War, 2003) opent zijn documentaire Separated, over het wanstaltige Amerikaanse immigratiebeleid in de eerste termijn van Donald Trump, met een vanuit de lucht gefilmd shot van de Amerikaans-Mexicaanse grens bij Alta California en Baja. De imposante muur die daar is opgetrokken loopt lijnrecht de zee in. Dat angstwekkende beeld van een fysieke barrière fungeert in de film als een symbool voor al die mensen uit Guatemala, Honduras en El Salvador voor wie een reis naar de Verenigde Staten uitmondde in een trauma.

In openingsfilm The Promise, de uitstekende nieuwe documentaire van Daan Veldhuizen (Banana Pancakes and the Children of Sticky Rice, 2015), zijn opgepoetste 35mm-beelden te zien van Nederlanders die zich in de jaren vijftig in Nederlands-Nieuw-Guinea vestigen. De filmt toont op ingenieuze wijze de directe relatie tussen de archiefbeelden en het Nederland en West-Papoea van nu. Zo laat Veldhuizen Nederlandse Papoea’s aan het woord, die vertellen over de koloniale periode van 1949 tot 1963, toen Nederlandse kolonisten de Papoea’s wilden ‘civiliseren’. Dankzij die getuigenissen krijgen de beelden van recreërende Nederlanders in de tropen een naargeestige lading.

De bovengenoemde films benadrukken dat de geschiedenis herschreven moet worden. Maar soms valt er niets te herschrijven. Dan moet een filmmaker zich ontpoppen tot een historicus die op plekken zoekt naar verhalen. Dat doet de Colombiaanse filmmaker César Augusto Acevedo (van het indrukwekkende La tierra y la sombra uit 2015) in Horizonte. Het is eigenlijk contraproductief om uit te leggen waar de film om draait. Horizonte is bewust wars van context; er is veel ruimte voor de kijker om in te vullen.

Wel is al snel duidelijk dat hoofdpersoon Basilio (Claudio Cataño) een oud-paramilitair is die tegen de FARC streed. Hij heeft een hoop op zijn geweten en doolt na jaren van moordpartijen rond op het Colombiaanse platteland, op zoek naar zijn moeder Inés (Paulina Garcia). Zijn zoektocht begint bij een begraafplaats, waar een grafdelver bezig is met een vers graf. In sombere tijden ga je uit van het ergste, zoveel is duidelijk. Basilio heeft ook zijn redenen voor pessimisme: hij heeft met zijn manschappen talloze ogenschijnlijk FARC-gezinde dorpjes uitgemoord.

Basilio en Inés transformeren in Horizonte al snel tot geestverschijningen op reis door het vagevuur, langs de plekken waar Basilio slachtoffers heeft gemaakt. Zo vertelt een man dat hij door Basilio werd vermoord omdat hij FARC-strijders water gaf. Maar Acevedo maakte geen geestenfilm. Het gaat in zo’n scène onmiskenbaar om de plek waar Basilio de moord pleegde, en dat die plek nog bestaat: die speelt een onverwoestbare rol in Basilio’s getraumatiseerde geheugen.

Acevedo verlegt ook voortdurend de focus naar lege plekken die via de mijmeringen van de hoofdpersoon weer betekenis krijgen. Neem Basilio’s geboortehuis, waaraan hij herinneringen ophaalt: “Wie zou kunnen vermoeden dat deze muren ooit wit waren? En dat we de onderkant bruin schilderden?” Over zijn moeder zegt hij: “Je praat niet meer tegen de planten, dat kan ook niet, er is niets meer over.” De machteloosheid van zijn trauma is hier aan het woord. En in Horizonte moet Basilio dat trauma, en de gruwelijke rol die hij heeft gespeeld, onder ogen komen.

Acevedo laat zien hoe complex zo’n zoektocht is. In een treffende scène worden Basilio’s slachtoffers in de jungle geprojecteerd op een bomenrij. De oud-paramilitair besluit zijn ogen uit te steken. Daarna weet Basilio echter nog steeds hoe een jongetje eruitzag dat smeekte voor zijn leven. En hoe een zwangere vrouw verbaasd opkeek voordat hij, onder het mom van “weer een guerrilla minder”, haar foetus uit haar baarmoeder sneed. De plekken waar dat gebeurde blijven onvermurwbaar in Basilio’s geheugen genesteld.

Op twee (letterlijk) transcendente momenten in de film is te zien hoe huizen – waaronder het geboortehuis – in de lucht opstijgen. De sublieme momenten doen denken aan het werk van Andrej Tarkovski, die met Mirror (1975) ook een aangrijpende, filosofische film maakte over zijn herinneringen aan betekenisvolle plekken.

Ook Basilio’s relatie met de huizen is evident. Hij heeft positieve herinneringen aan zijn jeugd in zijn geboortehuis. Het lijkt alsof hij die herinneringen, door het huis te laten opstijgen, wil losweken van zijn trauma. Als een soort reflex van het brein: hij wil het huis loszien van de plek. Omdat de plek dus vervloekt is. Het is een soort visualisering van het opportunisme van zijn onderbewustzijn. Opvallend genoeg resulteert de bijna abstracte vorm die Acevedo hier kiest in een universeel verhaal over hoe trauma’s voortleven op stille plekken. Acevedo spoort kijkers met Horizonte aan om zelf over traumatische plekken in hun omgeving na te denken.

Horizonte is in het programma van Movies that Matter een welkome vreemde eend in de bijt. Het is een contemplatieve horrorfilm, zoals veel van Tarkovski’s films dat ook zijn. Het festival laat al jaren zien dat er ook films over mensenrechten worden gemaakt in een meer atypische vorm. Horizonte eist per direct een plek op in de ontzagwekkende canon van traumacinema.

Movies that Matter Festival | 21 t/m 29 maart 2025 | Filmhuis Den Haag en Theater aan het Spui, Den Haag