Werner Herzog op bezoek in Eye

Als hoogtepunt van het retrospectief en de tentoonstelling die Eye aan de levende legende wijdt, vereerde Werner Herzog het filmmuseum met een bezoek en een gesprek over z’n ruim zeventig titels tellende oeuvre. Over dat leven acteren is, over het belang van dromen en de wens te kunnen vliegen. “Als iemand over moeder natuur begint, weet ik dat het een oplichter is.”

“Het was een opluchting je vandaag veilig en gezond te zien arriveren”, zegt gastvrouw en Eye-directeur Bregtje van der Haak op dinsdag 26 september ter verwelkoming van het fenomeen Werner Herzog (1942) in de volgepakte grote zaal van Eye.

Wat was het geval? De man die onder meer een stoomschip over een berg trok in de Peruaanse jungle (Fitzcarraldo, Burden of Dreams), gevechten leverde met de onberekenbare, explosieve Klaus Kinski (Aguirre, Nosferatu, Woyzeck, Fitzcarraldo, Cobra verde), de hel van de brandende olievelden van Koeweit trotseerde (Lessons of Darkness), op de rand van actieve vulkanen stond (Into the Inferno), onder het poolijs van Antarctica dook (Encounters at the End of the World) en zijn schoen opat (Werner Herzog Eats His Shoe), had geen mobieltje bij zich onderweg naar Amsterdam. Het zegt waarschijnlijk meer over de bubbel waarin het Amsterdamse Filmmuseum verkeert – dat in weerwil van de modieuze ‘safe space’ een ‘brave space’ zegt te willen zijn – dan over de onbetreden paden die de wereld van Herzog vormen.

In een tijd “waarin je geen financiering krijgt als je geen draak in je film hebt”, aldus Herzog, winnen die onbetreden paden, die uit onze overgereguleerde wereld dreigen te verdwijnen, aan belang. Hoewel het twee uur durende gesprek over zijn ruim zeventig titels tellende oeuvre een routeplanner heeft, neemt Herzog al snel de regie van de drie gespreksleiders over. Schijnbaar lukraak debiteert de filmer, schrijver, operamaker en acteur observaties over het belang van dromen, waarheidsvinding, transcendentie en het zoeken van nieuwe, betekenisvolle beelden en verhalen die niet armoedig cliché of stereotypisch zijn.

Sinds Herzog zo’n 25 jaar geleden zijn standplaats van München naar Los Angeles verlegde, maakte hij behalve de iconische documentaire Grizzly Man (2005) onder meer films met Hollywood-sterren als Christian Bale (Rescue Dawn), Nicole Kidman en Robert Pattinson (Queen of the Desert). Met zijn eloquente, fatalistische observaties en slepende Beierse accent is de markante Herzog inmiddels uitgegroeid tot een cultfiguur in de internationale popcultuur. Hij duikt op in animaties als The Simpsons en Rick and Morty en had een bijrolletje in de Star Wars-serie The Mandalorian.

Herzog, die tijdens zijn optreden in Eye veel van zijn vaste stokpaardjes berijdt, klinkt als een lustig van de hak op de tak springend orakel. Maar als je tussen de regels luistert grijpt het allemaal in elkaar. Zelfs – of misschien wel juist – als hij zichzelf tegenspreekt. Een kleine bloemlezing.

Vliegen
Herzog: “Net als Walter Steiner in The Great Ecstacy of Woodcarver Steiner, die vliegt als een vogel, wilde ik wereldkampioen skischansspringen worden. Vliegen zonder mechanische hulpmiddelen.”

In een magisch slowmotion-fragment uit die film vertelt Steiner in voice-over hoe hij zelfs zijn mond in totale ontspanning laat openhangen als hij door de lucht zweeft. Bij het landen is een uitspraak van Steiner over het beeld geprojecteerd: “Ik zou eigenlijk helemaal alleen op de wereld moeten zijn. Zonder zon, cultuur; ik naakt op een hoge rots, zonder geld, tijd, sneeuw of adem. Ik zou dan in elk geval geen angst meer kennen.”

Herzog: “Ik had het geluk iemand te vinden die de verpersoonlijking was van mijn droom. Geen springer, maar een vlieger. De catastrofe was dat in mijn jeugd een vriend van me bijna om het leven kwam bij een mislukte sprong. Hij lag drie weken in coma. Toen hij bijkwam waren mijn moeder, ik en mijn twee broers al uit de bergen vertrokken naar München. Dertig, veertig jaar later zag ik hem terug. Ik wist niet meer hoe hij eruitzag, maar toen ik naar zijn huis liep herkende ik hem onmiddellijk. Dat is de schoonheid van het leven.”

Natuurwetten
In een fragment uit Burden of Dreams, de documentaire die Les Blank maakte over de loodzware productie van Herzog’s magnum opus Fitzcarraldo – een uitputtingsslag en aaneenschakeling van tegenslagen – zien we shots van een vlinder, een gifslang, insecten in het regenwoud en een indiaan die een papegaai heeft gedood en opensnijdt. Daarna een jonge, getergde Herzog tussen de bomen die met zijn kenmerkende bloedige ernst een visie op de jungle geeft die het absolute tegendeel is van het zalvende Attenborough-commentaar dat de norm is in natuurdocumentaires. “Kinski ziet erotiek. Ik zie obsceniteit, lijden, verrotting. De vogels zingen niet; ze krijsen alleen maar van pijn. Het is alsof er een vloek drukt op het hele gebied. Als er al harmonie is, is het die van een overweldigende, collectieve moord. Vergeleken met de enorme mondigheid daarvan zijn wij hooguit slecht geformuleerde, half afgemaakte zinnen uit een achterlijk streekromannetje. Toch hou ik van deze jungle.”

Herzog: “Soms word ik in de hoek van de Duitse Romantiek gedrukt. Maar mijn connectie met de natuur is het tegendeel daarvan. Als iemand over moeder natuur begint, weet ik dat het een oplichter is. Ik moest iets doen dat tegen de natuurwetten, tegen de wetten van de zwaartekracht in ging. Zoals beeldhouwer Steiner die wetten trotseert als hij vliegt. Zoals we dat in dromen doen. Het is de helderheid van een visie die overslaat naar de mensen waarmee ik werk aan het tot stand brengen van iets unieks dat onze zielen vormt en voedt.”

Dromen
Herzog: “Behalve Claudia Cardinale en Klaus Kinski had niemand een contract voor Fitzcarraldo. Alle afspraken waren mondeling en op handdruk: dat zijn door de jaren veel sterkere banden gebleken. Mijn broer, altijd in de achtergrond, is zeer vertrouwenswaardig en heel loyaal: hij komt alle afspraken na. Toen na de aanvankelijke hoofdrolspeler Jason Robards ook Mick Jagger, die een bijrol had, van de Fitzcarraldo-set vertrok omdat hij op tournee moest, had ik een halve film. Ik staarde in de afgrond. Mijn broer schreef toen een reddingsplan. Meedogenloos, maar slechter kon het niet worden. Ik wilde ermee stoppen, maar wist dat ik door moest, omdat ik anders een man zou worden zonder dromen.”

Waarheid
Herzog: “Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in waarheid. Niemand weet wat dat is. Film heeft er geen antwoord op, wiskunde niet, de paus niet, niemand. Maar ik weet dat de waarheid ergens in de echte wereld is, altijd net buiten bereik. Wat ik doe, is daar een benadering van zoeken. Als filmer, als schrijver en als acteur, door me af te vragen wat een publiek verlicht. Zoals laat-Middeleeuwse mystici hun geloof ervoeren in een staat van verlichting. We willen allemaal een subliem gevoel van waarheid ervaren dat ons verlicht. Ik geloof dat dat een menselijke eigenschap is die ons onderscheidt van een koe in het veld.

“Waarom ik feiten aanpas om toegang te krijgen tot een diepere staat van waarheid? We kunnen hier nog 48 uur over praten: zie mijn nieuwe boek The Future of Truth en mijn memoires. Ik kan ad nauseam kijken naar Michelangelo’s Pietà: het mooiste beeld ooit, met het getormenteerde gezicht van de 33-jarige Christus die van het kruis is gehaald. Zijn moeder Maria is maar 15, hooguit 17 jaar. Probeerde Michelangelo ons fake news voor te schotelen? Te liegen? Nee, hij leidt ons naar de essentie, is niet geïnteresseerd in feiten. Waarheden hebben normatieve kracht.”

Ter illustratie verwijst Herzog naar de Eye-tentoonstelling Werner Herzog: The Ecstatic Truth die hij eerder op de middag bezocht. “Bij Lessons of Darkness (1992) staat een mooie quote van Blaise Pascal: ‘De ineenstorting van het sterrenstelsel zal zich voltrekken in grandioze pracht’.” Dan is Herzog een moment stil. In de grote zaal van Eye kun je een speld horen vallen. Herzog vervolgt met een pokerface: “Prachtig natuurlijk, maar niet van Pascal. Ik bedacht het omdat ik het publiek wilde optillen. En – tot uw vermaak wellicht – hij had het niet beter kunnen zeggen.”

Filmmaken
Herzog: “Scenario’s schrijf ik doorgaans in een paar dagen, meestal alleen in grote lijnen. Aguirre heb ik in tweeënhalve dag geschreven, het meeste in de bus met mijn voetbalteam op weg van München naar Italië. Terwijl voor de grens met Oostenrijk het eerste krat bier al werd opengetrokken, zat ik met mijn typemachine op mijn knieën te tikken. Storyboards maak ik nooit: dat is een instrument van lafaards. Je moet naar een set komen en worstelen met het onverwachte.”

“Ik ga over m’n nek van wat jonge mensen op filmacademies leren. Daarom ben ik m’n eigen Rogue Film School begonnen, die af en toe opduikt, zonder tijdsplan of rooster, maar met een leeslijst van vijf à zes verplichte boeken. Als je er niet minstens drie van gelezen hebt, gooi ik je eruit. Voorbeelden? The Georgics, het gedicht van de Latijnse dichter Vergilius. The Warren Commission Report over de moord op Kennedy: 800 pagina’s, maar ’t leest als een thriller. The Conquest of New Spain: het dagboek van de zestiende-eeuwse Spaanse voetsoldaat Bernal Díaz del Castillo. The Peregrine van J.A. Baker over valken observeren. Alle korte verhalen van Hemingway. Ik kan je zo vijfduizend titels geven. Ik lees van alles. Ook slagershandboeken. Als filmmaker moet je de confrontatie met de echte wereld aangaan. Je moet de wereld tegemoet treden, zien wat er om je heen is. Daarom kijk ik ook trash tv. Een dichter mag zijn ogen niet afwenden. Als je een goede filmmaker wilt worden, moet je geen films kijken, maar lezen, lezen, lezen, lezen, lezen, anders word je hooguit een middelmatig filmmaker. Tijdens een draaiperiode neem ik altijd Martin Luther’s bijbelvertaling uit 1540 mee, met het boek van Job.”

Acteren
Herzog: “Ik heb een paar jaar geleden een film gemaakt (Family Romance LLC, 2019) in de Japanse taal, die ik niet spreek. Ik kwam een Japans bedrijf op het spoor waar je een vriend kon huren voor een middag. Er zijn in Japan veel oude mensen die door de maatschappij compleet in de steek zijn gelaten. Die huren dan iemand in die doet alsof hij je vriend of familielid is. De film is een diepe blik in ons innerlijk, naar wat ons performatieve bestaan teweegbrengt. Werk is performatief, eist dat we ons op een bepaalde manier gedragen, acteren. Een kerkdienst is zeer performatief. Een trouwerij ook. Stel: er is een vader die volgens zijn familie niet aanwezig kan zijn bij een trouwerij omdat hij een drankprobleem heeft. Dan wendt de familie voor dat de man aan epilepsie lijdt, of er kan iemand worden ingehuurd die wordt gebriefd over zijn geschiedenis, zodat hij voor de gasten de vader kan spelen.”

“Family Romance, LLC gaat over een elfjarig meisje dat ernaar verlangt haar vader, die er nooit was, te ontmoeten. Haar moeder regelt daarom een ingehuurde, lieve man. Ik heb de hoofdrol laten spelen door de eigenaar van het ‘huur een vriend’-bedrijf. Hij heeft een bestand met 2200 acteurs. In de film bezoekt hij een hotel met mooie vrouwen die robots zijn. Zelfs de vissen in het aquarium zijn robots. Alles in de film is performance, een leugen. Maar de emoties zijn altijd waar. Heel vreemd.”

“Ik ben geïnteresseerd in hoe wij elkaar, door geschiedenis en cultuur, conditioneren. De Maya’s brachten mensenoffers. Dat was absoluut het juiste om te doen. De natuur moest worden gerevitaliseerd met menselijk bloed. En dan is er het barbarisme van de nazi’s, waar een heel volk zich achter schaarde, met maar heel weinig dissidenten: hoe kan dat gebeuren?”

“A.I. komt op ons af en we kunnen het maar beter begrenzen. Het wordt al in oorlogen gebruikt en heeft zijn eigen regels. Willen we ons denken, onze dromen delegeren aan een robot? Ik niet. En ik wil mijn sociale contacten niet offeren aan een mobiele telefoon. Ik wil het fundamentele contact met de echte wereld buiten niet verliezen. Daarom heb ik er geen.”

---

De tentoonstelling Werner Herzog – The Ecstatic Truth is nog t/m 1 oktober 2023 te zien in Eye Filmmuseum.