Werner Herzog over Queen of the Desert

Queen of the Desert mag dan een van de slechtste films zijn uit het uitgebreide oeuvre van Werner Herzog, het is een prima aanleiding voor een gesprek. “Mijn kamelen zijn echte personages.”

Werner Herzogs speelfilm Queen of the Desert, een biopic over de invloedrijke Britse archeoloog-diplomaat-ontdekkingsreiziger Gertrude Bell (1868-1926), mag dan een pijnlijk ongeïnspireerde draak geworden zijn, het is niet moeilijk te zien wat hem aantrok in het verhaal van deze tijdgenoot van T.E. Lawrence, die op hoog niveau contacten legde tussen bedoeïenen in de Arabische woestijn en de Britse regering.

Een eenzelvige held die extreme situaties opzoekt, ondanks waarschuwingen en weerstand van de goegemeente – de link met Klaus Kinski’s waanzinnige visionairen in Herzogs meesterwerken Aguirre: Der Zorn Gottes (1972) en Fitzcarraldo (1982) is snel gelegd. “Zij behoren op een bepaalde manier inderdaad tot dezelfde uitgebreide familie”, beaamt Herzog tijdens een groepsgesprek met een paar journalisten in Berlijn.

Met als grote verschil dat Herzog ditmaal voor het eerst een vrouwelijke hoofdrolspeelster heeft, Nicole Kidman. “Dat klopt. Maar ik heb wel documentaires gemaakt over krachtige vrouwen, zoals Land des Schweigens und der Dunkelheit [1971] en Julianes Sturz in den Dschungel [2000]. Bovendien dacht ik er tijdens het filmen helemaal niet over na dat ik een vrouwelijke protagonist had. Pas na afloop, toen andere mensen erover begonnen, dacht ik: verrek, ze hebben gelijk.” Hij glimlacht. “Het zou eens tijd worden.”

Bad in woestijn
Het moet Herzog aangetrokken hebben in Gertrude Bell dat ze zich, naar de normen van die tijd, juist gedroeg als een man. Als ze in de film door een bedoeïen gevraagd wordt de vrouweningang te nemen, antwoordt ze ferm: “Thís woman is joining the men.”

Met de vrouw en het vrouwelijk lichaam – een interesse, om niet te zeggen obsessie van vele mannelijke filmmakers – lijkt Herzog slecht op zijn gemak. Zo filmde hij in zijn lange carrière nog nooit een seksscène (de twee neukende biggetjes in Cobra Verde niet meegerekend); ook in Queen of the Desert – toch Herzogs meest romantische film ooit – draait hij de camera weg als het zover komt. Herzog houdt niet van bloot.

Het verrast dan ook dat we Kidman in Queen of the Desert een onbeschut bad zien nemen in de woestijn. Herzog heeft hiervoor echter een simpele verklaring: het was niet zijn, maar haar idee. “Ik wilde niet haar lichaam exploiteren. Ik wilde niet wat bloot toevoegen, alleen maar om een paar Amerikaanse truckers een plezier te doen. Maar zij kwam er zelf mee. Ze zei: ‘Werner, ik wil een bad nemen in de woestijn.’ Ik antwoordde: ‘Maar dan ben je naakt – of gedeeltelijk naakt.’ Zij antwoordde: ‘Nou en? Dat hoort bij Gertrude Bell.’ Zo introduceerde zij me op nieuw terrein. En het is natuurlijk een prachtige scène geworden. Helemaal geen exploitatie.”

Aangeschoten
Waar Lars von Trier zichzelf portretteert in zijn vrouwelijke personages, doet Herzog dat liever met mannen. Maar ook bij hem gaat het altijd, zoals bij zovele kunstenaars, op wezenlijk niveau om zelfportretten. Dus ook bij Gertrude Bell. Zo verwijst bijvoorbeeld het moment dat zij in de film wordt aangeschoten maar nauwelijks een spier vertrekt, naar het beroemde interview van Herzog met de BBC, buiten op een heuvel, toen hij werd geraakt door een kogel uit een luchtbuks van een onbekende schutter maar gewoon door wilde gaan met het gesprek.

“Ja, dat klopt. Ik gedroeg me op een vergelijkbare manier als Bell toen ik beschoten was. Het was ook een onbeduidende wond. Maar er zitten wel meer persoonlijke verwijzingen in de film. Zoals dat aanzoek, dat zo zacht is dat ze het eerst niet verstaat; zo deed ik het ook bij mijn vrouw. Of de munt van Alexander de Grote die ze in tweeën delen – die had ik aan mijn vrouw gegeven. Feit is, dat ik Bells verhaal heb gecondenseerd en deels heb verzonnen. Dit is mijn Gertrude Bell.”

En zo vervaagt, zoals gewoonlijk bij Herzog, de grens tussen feit en verzinsel. Stilistisch is Queen of the Desert echter, op een handvol momenten na, teleurstellend conventioneel. Waar bevindt zich in deze film Herzogs ‘extatische waarheid’ die hij altijd verkondigt – de diepere waarheid van mythen en dromen die zich voorbij de droge werkelijkheid van feiten en data bevindt? “In de woestijn. En de manier waarop die de ziel, het innerlijke landschap van de hoofdpersoon verbeeldt. Net als bij Aguirre. Dat is een vorm van poëzie. Hoe wij de woestijn tonen, dat heb je nog nooit gezien. Niemand filmt een woestijn tijdens een zandstorm – wij wel.”

Inderdaad vormen die opnamen een van de hoogtepunten van de film. Net als beelden van de besneeuwde woestijn (een zeldzaam verschijnsel dat Herzog in zijn film verwerkte) of het trillende beeld van kamelen in een luchtspiegeling. Kamelen, die bij Herzog overigens een vreselijk lawaai blijken te kunnen maken. “Het zijn echte personages”, zegt Herzog tevreden. “Mijn kamelen zijn interessant. Niet zoals die kamelen in Lawrence of Arabia [1962] – die zijn echt ontzettend saai.”

Queen of the Desert is verkrijgbaar op dvd (Eagle Pictures, import).