Verplichte kost voor politici

Hoe beroerd is onze historische kennis? Aan filmmakers ligt het niet want we tellen deze maand drie historische films. Garpastum en Harvest Time spelen in het Russische verleden. Flags of Our Fathers prikt de mythe door rond de veldslag om Iwo Jima in 1945.

“Ze zeggen dat in Sarajevo een prins is vermoord”, merkt in het begin van de Russische film Garpastum iemand terloops op. “Alle prijzen zullen nu stijgen”, voegt hij er ongerust aan toe. In 1914 kon deze Rus niet weten dat de moord op de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand dramatischer gevolgen had dan het duurder worden van levensmiddelen. De ‘frisse, vrolijke oorlog’, die in een paar maanden beslecht zou zijn, mondde uit in een vernietigende loopgravenstrijd, waarin miljoenen soldaten een gruwelijke dood stierven. Aan het einde van de oorlog in 1918 stond de teller op twintig miljoen doden. Europa lag in puin en in Rusland hadden Lenin en zijn bolsjewieken in 1917 dankzij de oorlogsellende de macht kunnen grijpen.

De Eerste Wereldoorlog en de Russische Revolutie vormen het onzichtbare decor in Garpastum van Aleksei German Jr. German? Inderdaad: German Jr. is de zoon van filmmaker Aleksei German, die in de jaren tachtig voor een internationale festivalsensatie zorgde toen zijn lange tijd in Rusland verboden films Trial on the Road (1971), Twenty Days Without War (1976) en My Friend Ivan Lapshin (1984) boven water kwamen. Prachtige films die de mythische Sovjet-werkelijkheid van de jaren dertig en veertig aan flarden schieten. In Germans films geen heldhaftige modelarbeiders en onoverwinnelijke Sovjetsoldaten, maar door communistische bureaucraten als oud vuil en kanonnenvoer behandelde mensen. Achter de communistische retoriek schuilt de meedogenloze werkelijkheid, waarin gebrek is aan alles. Niet alleen gebouwen zijn in verval, maar ook de menselijke moraal. Om te overleven is alles geoorloofd. Wie een ander kan bestelen, laat die kans niet lopen.

Germans zoon Aleksei Jr. bewees drie jaar geleden met zijn debuutfilm The Last Train dat ook hij filmtalent heeft. Ook was de invloed van zijn vader zichtbaar. Net als Trial on the Road en Twenty Days Without War speelt The Last Train in de Tweede Wereldoorlog. En evenals deze films gaat hij over mensen die door de geschiedenis worden vermalen. Ook de keuze voor zwart-wit deelt German Jr. met zijn vader. Maar er is ook een verschil: German Sr. streeft naar realisme en German Jr. zoekt het in het theatrale.

Roofmoorden
Ook in zijn tweede film Garpastum duikt German Jr. het Russische verleden in. De film voert in Sint Petersburg in 1914 de twee broers Aleksei en Nikolai op, die door hun tante en oom worden opgevoed. De moeder van de ongeveer zestienjarige knullen is overleden en hun vader zit in een inrichting. Bij de man sloegen de stoppen door toen hij al zijn geld vergokte. De jongens groeien op in een bemiddeld burgerlijk milieu. Nikolai studeert voor arts, maar Aleksei heeft avontuurlijker plannen. Hij heeft het voetballen ontdekt en wil een voetbalveld aanleggen. Om dat te kunnen betalen, voetbalt hij met zijn broer om geld.

Als de oorlog uitbreekt, kabbelt hun leven gewoon verder. Aleksei krijgt een bemiddelde, rijke vriendin, die een literaire salon heeft, die onder meer wordt bezocht door de schrijver en dichter Alexander Blok. Nikolai leidt een kalm studerend leven. Na het uitbreken van de Russische Revolutie dringt de buitenwereld uiteindelijk ook in hun leven door als in hun vriendenkring mensen worden vermoord. Onduidelijk is of het roofmoorden betreft of politieke afrekeningen. Het oude, tsaristische Rusland heeft plaatsgemaakt voor een nieuwe, onzekere tijd. Omdat we dat goed zullen begrijpen, laat German Jr. Aleksei’s vrienden zeggen: “We leefden nog in de negentiende eeuw maar plotseling bevinden we ons in de twintigste.” Even later gaat het “over het einde van een tijdperk”.

Met het zwart-wit en sepia-gekleurde Garpastum lost German Jr. de belofte die hij met The Last Train wekte niet in. Stilistisch valt er veel te genieten: het camerawerk is sfeervol en het in mist gehulde Sint Petersburg oogt fraai als een vervallen stad vol modderpoelen. Het probleem is dat onduidelijk is wat German Jr. wil vertellen. Bekritiseert hij de twee broers, die in een turbulente tijd in een decadente uithoek van de samenleving schuilen? Wil hij laten zien dat historische gebeurtenissen uiteindelijk iedereen raken? Of vertelt hij een coming of age-verhaal over twee broers die hun dromen verliezen? Wat hem ook voor ogen stond, een groot dramatisch probleem is dat de jongens immuun lijken voor wat er om hen heen gebeurt. Zelfs als bruut geweld hun omgeving bereikt, lijkt het hen nauwelijks te raken. Garpastum is een emotioneel gesloten film.

Het offer
Verre van emotioneel gesloten is het speelfilmdebuut Harvest Time van Marina Razbezhkina. Dat de filmmaakster een documentaire-achtergrond heeft, merken we aan de authentieke indruk die de film maakt. Harvest Time speelt op het Russische platteland in het begin van de jaren vijftig. Een in 1945 geboren man, die we horen als voice-over, vertelt zijn jeugd met flashbacks. Zijn moeder had twee dromen in de oorlog, zegt hij. Ze hoopte dat haar man, die als soldaat aan het front vocht, levend zou terugkomen. En ze hoopte ooit in haar leven een mooie lap bedrukte katoen te bezitten. Uit de ongelijksoortigheid van de dromen spreekt een tragikomische humor, die de hele film doortrekt.

De eerste droom wordt vervuld. De echtgenoot komt thuis, maar hij mist beide benen. In haar eentje verdient de vrouw op een kolchoz de schamele kost als bestuurder van een dorsmachine. De tweede droom is moeilijker te verwezenlijken, want bedrukt katoen is op het arme naoorlogse Russische platteland nauwelijks verkrijgbaar. De enige manier om in het bezit te komen van katoen is door als modelarbeider beloond te worden met een ‘rood banier’. Na dag en nacht werken lukt het de vrouw de beste dorsmachinebestuurder van de regio te worden. Ze krijgt het begeerde rode stoffen vaandel, maar haar arbeidsinzet gaat ten koste van het gezinsgeluk. “Het was de laatste keer dat ik mijn moeder zag lachen”, zegt de voice-over. De vrouw offert haar liefde voor kinderen en man aan de socialistische droom. “Ik ken geen ander land waarin mensen zo vrij ademen”, houdt de vrouw zichzelf met een verbeten blik voor achter het stuur van de dorsmachine. Haar geloof in een illusie leidt tot een aangrijpende familietragedie. Harvest Time bevat indringende, gelaagde beelden, die aan Tarkovksi doen denken. Door die poëtische kracht overstijgt de film het anekdotische.

Harvest Time is een intelligente reflectie op het communistische verleden. Net als German Sr. – wanneer worden zijn films weer eens vertoond? – legt Marina Razbezhkina de dubbelzinnigheid van het leven in stalinistisch Rusland bloot. Het simpele plattelandsleven had voor veel mensen aantrekkelijke kanten, maar de film maakt ook duidelijk dat het fanatieke geloof in de communistische heilstaat een verwoestende uitwerking had op normale gezinsverhoudingen. Harvest Time is tegelijk nostalgisch en anti-nostalgisch. Een film om te koesteren.

Darmen
Ook Clint Eastwood haalt een intellectuele tour de force uit met Flags of Our Fathers. Harvest Time is nostalgisch én anti-nostalgisch, maar Flags of Our Fathers is heroïsch en anti-heroïsch. Nauwkeuriger gezegd: Eastwood zuivert het woord oorlogsheld van patriottisch misbruik.

Eerst het verhaal. De film opent met de legendarische slag tussen Amerikanen en Japanners om Iwo Jima in 1945. Om het eilandje in de Grote Oceaan, dat van strategisch belang was, werd ruim vijf weken gevochten. Het aantal doden was verbijsterend: er sneuvelden bijna 7.000 Amerikanen en 22.000 Japanners. Flags of Our Fathers toont de gruwelijkheden op een manier die we ze sinds Saving Private Ryan niet meer hebben gezien. De beelden van uitpuilende darmen, afgerukte hoofden, doorzeefde lichamen en ijselijke doodskreten overstijgen de bekende Hollywood-geweldsporno. Ze verschaffen geen heimelijk genot, maar dwingen tot wegkijken. Het is nodig voor de boodschap van de film.

Het gaat in Flags of Our Fathers niet over de overwinning op Iwo Jima, maar over het misbruik ervan. Uitgangspunt is de beroemde foto van Joe Rosenthal, waarop zes Amerikaanse soldaten de vlag hijsen op een bergtop op Iwo Jima. De film vertelt het verhaal achter die foto, die na vijf dagen vechten werd gemaakt, waarna er op het eiland nog wekenlang werd doorgevochten. Daarbij kwamen drie van de zes vlaghijsende soldaten om het leven. De andere drie werden naar Amerika overgevlogen en ingezet in een patriottische geldinzamelingscampagne voor de oorlog. Ze werden op toernee langs steden gestuurd en op een golf van gemanipuleerd patriottisch enthousiasme als filmsterren toegejuicht.

Één van de soldaten raakt erdoor in gewetensconflict. Hij voelt zich geen held, maar onderdeel van een showbusiness-circus. Dat gewiekste leger-marketeers en politici de woorden ‘held’ en ‘overwinning’ in de mond nemen alsof ze het over een sportwedstrijd hebben, doet de getraumatiseerde soldaat walgen. Uiteindelijk gaat hij ten onder aan die weerzin en walging. Letterlijk, want hij sterft als alcoholist. En dat is niet verzonnen, want deze soldaat stierf in werkelijkheid in 1955 op 32-jarige leeftijd aan verwaarlozing en alcoholisme.

Verplicht kijken
Het is onmogelijk om bij Flags of Our Fathers, dat gebaseerd is op het gelijknamige boek van James Bradley over de oorlogservaringen van zijn vader – een van de drie vlaghijsers – niet aan de oorlog in Irak te denken. Ook Bush liggen de woorden ‘held’ en ‘overwinning’ op de lippen bestorven. En ook bij deze oorlog bleef de gruwelijkheid lang verborgen achter verhalen over ‘slimme bommen’ en het superieure Amerikaanse leger. De patriottische golf die na 9/11 door Amerika raasde, verschilt niet van die na de slag om Iwo Jima. Met de scenaristen William Broyles, de schrijver van Jarhead, en Paul Haggis, de schrijver/regisseur van Oscar-winnaar Crash, laat regisseur Clint Eastwood de kijker zelf actuele conclusies trekken. De film is geen aanval op militair heldendom, maar op misbruik ervan door populistische politici.

Het is ongelofelijk dat Clint Eastwood op 76-jarige leeftijd met zo’n belangrijke film komt. Hoe ouder, hoe wijzer. Flags of Our Fathers doet voor de oorlogsfilm wat zijn Unforgiven voor de western deed: het laat zien wat het gewelddadig doden van mensen werkelijk inhoudt. Dat Eastwood niet gemakzuchtig aanhaakt bij de anti-Irak-oorlogbeweging, maar zijn eigen agenda volgt, blijkt uit de tweede film die hij over de slag op Iwo Jima maakt. Letters from Iwo Jima is bijna klaar en kijkt naar de slag vanuit het perspectief van de Japanse soldaten, die er massaal sneuvelden. Alleen al het feit dat Eastwood zich in de motieven van de vijand verdiept, bewijst zijn afkeer van blind patriottisme. Elke politicus moet verplicht naar Flags of Our Fathers worden gestuurd.