Het multiversum kan alle kanten op

Het multiversum. Marvels melkkoe of vernieuwende vertelstijl? Valt er behalve die commerciële misschien nog een andere dimensie in te ontdekken? Zoals een creatieve?

Dankzij Marvel, die het multiversum introduceerde als voor altijd uitdijend decor in superheldenfilms als Spider-Man: Into the Spider-Verse (2018), Spider-Man: No Way Home (2021) en Doctor Strange in the Multiverse of Madness (2022) is er een trend ontstaan die zich inmiddels ook buiten het Marvel-domein manifesteert, zoals in het recente Everything Everywhere All at Once (2022): waarom jezelf als filmmaker tot één universum beperken als je personages tegelijkertijd een of meerdere parallelle universa binnen kunnen stappen?

Het multiversum lijkt een afscheid van het universaliteitsdenken: er is niet langer zoiets als de waarheid of de werkelijkheid. Ook de geschiedenis wordt continu herschreven. Het multiversum biedt ruimte aan diversiteit, door het postmoderne besef dat ieder in zijn eigen werkelijkheid leeft, dat waarnemingen subjectief zijn, dat afzonderlijke identiteiten naast elkaar kunnen bestaan en zelfs binnen één individu. In elk parallel universum kan een verhaal door een kleine variatie heel anders verlopen. Niet één verhaallijn hoeft leidend te zijn: er opent zich een veelheid aan parallelle vertakkingen met verschillende perspectieven.

Eén universum was niet genoeg?
Zo kan een verhaal zelfs al worden herschreven vóórdat het zich ontvouwt: zoals in Loki (2021), waar sommige figuren al worden opgespoord en koudgemaakt voor ze hun verwachte schadelijke daden kunnen verrichten. Maar als het multiversum ons in staat stelt na te denken over mogelijk alternatieve levenspaden, eerdere of latere levenslijnen en meerdere versies van jezelf of een personage, is vervolgens de vraag: levert dat dan ook nieuwe gezichtspunten op?

De reden dat Marvel het Multiverse introduceerde is een stuk prozaïscher: het multiversum maakt het mogelijk ideeën oneindig te recyclen met varianten op eerdere succesformules. Dat betekent: remakes, sequels en reboots, gebaseerd op bezoekcijfers en algoritmes die beogen het grootst mogelijke publiek te behouden door ze meer van hetzelfde te voeren. Door de digitalisering van filmbeelden is het technisch mogelijk het publiek zo op een buslading fantastische landschappen en bombastische actie te trakteren.

Het biedt Hollywood de mogelijkheid om meerdere varianten op hetzelfde personage in de lucht te houden en een verklaring te bieden voor meerdere acteurs die eenzelfde personage spelen, zoals te zien was in Spider-Man: No Way Home, waar de derde Spider-Man-acteur op rij, Tom Holland, tot grote vreugde van fans (en diepe ergernis van anderen) vanuit parallelle universa bezoek kreeg van zijn voorgangers Tobey Maguire en Andrew Garfield. Maar je kunt er ook interessantere dingen mee doen. Niet toevallig beginnen de betere films en series op belastingkantoren en in slaapkamers: daar waar het keurslijf van het geregelde leven het hardste knelt of op de laatste plek waar nog enige privacy, rust en vrijheid te vinden is: in bed, waar we reflecteren op het bestaan in onze dromen. Daar voorziet het multiversum in de behoefte te ontsnappen aan de dagelijkse realiteit.

Aanstekelijk is de lichte anarchie in de serie Loki met Tom Hiddleston, waarin wordt bespiegeld op de mogelijkheid tot variëren met alternatieve verhaallijnen. Er is daar een gigantisch bureaucratisch bolwerk – de Time Variance Authority – die de officiële ‘heilige tijdlijn’ bewaakt, door iedereen die daar met gekkigheden van afwijkt – zoals chaosgod Loki – op te sporen en weg te snoeien. Uit lijfsbehoud reist Loki uiteindelijk zelfs naar het einde der tijden – een plek buiten welke tijdlijn dan ook – op zoek naar een uitweg.

In het ronduit absurde Everything Everywhere All at Once is het een ontevreden moeder van een jongvolwassen dochter die langs alternatieve werelden met alternatieve levenslijnen reist: hoe zou haar leven zijn verlopen als ze andere keuzes had gemaakt? De trip begint op een belastingkantoor, waar ze ondanks haar inspanningen om haar wasserettebedrijfje op de been te houden, afkeurend wordt toegesproken. Ze voelt zich mislukt. Haar tegenstander in het multiversum, die vele gedaantes kent, blijkt een losgeslagen versie van haar dochter, van wie het brein zo overvraagd is dat het instabiel is geworden door een overload van mogelijkheden en de maatschappelijke eis om het beste uit zichzelf te halen.

Waar komt het multiversum vandaan?
Moon Knight (2022) was lekker creatief door de gespleten hoofdpersoon (gespeeld door Oscar Isaac) tussen verschillende persoonlijkheden te laten springen in tijd en plaats: dan weer had zijn zachte kant (genaamd Marc Spector) de regie in handen, dan weer de berekenende killer (Steven Grant). Een soort Jekyll en Hyde die ook nog elk een superheldenversie hebben, dankzij krachten die ze ontlenen aan een Egyptische god. Hoe krijg je die chaos in balans?

Het multiversum stamt uit een keur aan meer en minder bekende films. Van de parallelle universa in klassiekers als The Matrix (1999) en The Truman Show (1998), het eindeloos herbeleven van een dag in Groundhog Day (1993) en Edge of Tomorrow (2014), tijdreizen door zwarte gaten en met warp speed naar andere werelden reizen in een lange traditie van sciencefictionfilms, terugvoerend op onder meer de surrealisten in de jaren twintig van de vorige eeuw en film noirs over het creëren en overnemen van andermans identiteit (Dark Passage, 1947; Les yeux sans visage, 1960; Seconds, 1966). De lijnen lopen via de invloed van strips via bizarre cartoons als Rick and Morty (2013-nu) naar de beeldende kunst helemaal terug naar de Oude Grieken, waar zowel de stoïcijnen als de atomisten er 2500 jaar geleden al via verschillende denkwegen toe kwamen aan te nemen dat er meerdere werkelijkheden naast elkaar kunnen bestaan.

Fast forward naar achterstevoren reizen door de tijd in Tenet (2020), dromen als voedingsbodem voor alternatieve realiteiten in Donnie Darko (2001) en Inception (2010), het hacken van andermans lichaam in Possessor (2020) en Source Code (2011) en natuurlijk het met dubbelgangers bevolkte, multidimensionale droomdomein in Lemniscaat-lus in het oeuvre van onze eigen multidisciplinaire kunstenaar Rosto. Met als motto het beroemde citaat van Lennon: “Een droom die je alleen droomt is slechts een droom. Een droom die je samen droomt is de realiteit.”

Dromen dus?
Hier raak ik aan een elementair ding, dat verhitte discussies opleverde met mijn tienerzonen, die reizen in je hoofd niet vonden meetellen als reizen door het multiversum: dat vergt volgens hen een fysiek reizen via een portaal naar een ander dan het ons bekende universum: “Mam, je snapt er niks van!” Door de ogen van andere versies van jezelf naar de wereld kijken is in hun ogen niet genoeg. Maar denk even mee. Doctor Strange, Loki, Moon Knight, Everything Everywhere All at Once: in essentie zijn de personages die naar andere werelden reizen verwikkeld in een strijd met zichzelf.

Zo stuit Loki in de gelijknamige serie op een hele reeks alternatieve versies van zichzelf in het multiversum. Onder wie een jongere, een oudere, een zwarte en zowaar een absurde krokodillenversie met een Loki-helm. Aanvankelijk levert Loki strijd tegen een versie van zichzelf uit een andere dimensie, maar als hij die vrouwelijke variant vervolgens leert kennen, wordt de narcist verliefd op haar en leert hij met zijn vrouwelijke kant samen te werken om de gezamenlijke vijand te verslaan.

In Moon Knight vechten twee versies van één gespleten persoon om de macht over het lichaam terwijl ze in een fantasiewereld ook nog avatars zijn van een Egyptische godheid: ook hier moeten de verschillende identiteiten hun onderlinge strijd opgeven en leren samenwerken om in balans te raken.

In Everything Everywhere All at Once keert de moeder na alle omzwervingen terug naar haar vertrouwde bestaan. Met als conclusie mild te zijn en zowel zichzelf als haar dochter met hun gezamenlijke hang-ups te accepteren: “Koppig, doelloos en een warboel.”

Iets vergelijkbaars overkomt Spider-Man in No Way Home en Doctor Strange in Doctor Strange in the Multiverse of Madness, waar door geknoei met portalen demonen worden bevrijd die weer terug in de kast moeten worden gejaagd om te voorkomen dat de wereld wordt vernietigd. Die ene wereld waarin de film begint, bedoelen we dan.

Dus waar het personage ook gaat of staat in de tijd, in hoofd, dromen of een oneindig aantal parallelle werelden: het neemt zichzelf altijd mee. Zelfs als er een ander lichaam wordt overgenomen of het andere versies van zichzelf tegenkomt. De ultieme strijd is een interne, die altijd wordt geleverd met het zelf en de demonen uit het verleden. Het multiversum blijft zo vaak een gimmick: geinig, absurd, kitsch, een vrijblijvende kermisrit. Op zijn best een decor voor zelfonderzoek met een vertrouwde boodschap: keer gelouterd terug om in vrede te leven met het zelf waarmee je in de clinch lag. Hoe spectaculair ook de reis, je moet altijd weer naar huis: daar is geen ontsnappen aan.

Maar let op: naarmate de worsteling van het personage met de dagelijkse realiteit meer vlees op de botten krijgt, wordt het multiversum interessanter. Want wat als we narratieve hoofdlijnen loslaten? Als de chaos wordt omarmd? Het zelf wordt losgelaten en de stapeling van lijnen leidt tot een web waar nieuwe connecties ontstaan met vele andere, misschien wel even belangrijke personages? Een verhaal met een veelheid aan perspectieven?

We zullen zien. Hoewel het multiversum nog in de kinderschoenen staat, boogt het op een rijke traditie aan waanzinnige filmideeën. Wordt vervolgd.