Lana & Lilly Wachowski

Larry en Andy Wachowski (The Matrix) werden Lana en Lilly Wachowski. Kijken we anders naar The Matrix en Cloud Atlas sinds de regisseurs zussen zijn in plaats van broers?

De aanloop naar de première van Cloud Atlas in 2012 was een zenuwslopend moment in de carrière van de Wachowski’s. Met een budget van meer dan honderd miljoen dollar presenteerden de regisseurs van de iconische The Matrix-trilogie (1999-2003) een van de duurste onafhankelijk geproduceerde films ooit gemaakt, gebaseerd op het onverfilmbaar geachte boek van David Mitchell. Tegelijk schreven de Wachowski’s filmgeschiedenis door de transitie aan te kondigen van Larry naar Lana. Ze werd de eerste blockbusterregisseur die openlijk als transvrouw door het leven gaat. Andy kwam in 2016 naar buiten als Lilly.

Wat kunnen we van de twee zussen leren over gender, seksualiteit en identiteit; thema’s die niet alleen in hun persoonlijke leven, maar vooral ook in hun films van het begin af aan een belangrijke rol spelen? En over de male en female gaze, en de manier waarop gender de vorm, inhoud en eventueel politieke boodschap van een film zou kunnen bepalen?

Gender is uiteraard niet de enige factor die een rol speelt in de manier waarop films worden gemaakt, laat staan hoe ze eruitzien. De Wachowski’s waren het merendeel van hun leven in conflict met hun gender, zodat het ook nog eens lastig is om aan te wijzen waar ‘man zijn’ ophield en ‘vrouw zijn’ begon. Toch valt er een rode draad in hun oeuvre te bespeuren die deels voortkomt uit hun biografie: al hun films gaan voorbij aan de notie van mannelijk en vrouwelijk.

Voordat Andy en Larry Wachowski doorbraken als regisseurs kwamen ze rond als klusjesmannen en stripboekauteurs. Ze werkten kortstondig mee aan Ectokid (1993–1994), een door Clive Barker bedacht Marvel-personage. Ondertussen schreven ze aan hun eerste scenario. In het nooit verfilmde Carnivore serveert een gaarkeuken het vlees van de rijken in een verslavende stoofpot aan de armen. Op basis van dat script ging Hollywoodagent Lawrence Mattis, die nu nog steeds hun manager is, met de Wachowski’s in zee. Hun tweede script Assassins (1995) werd opgepikt door gevestigd producent Dino De Laurentiis, maar eindigde als futloze actiefilm met Sylvester Stallone in de hoofdrol.

De teleurstelling die zij door De Laurentiis’ gesjoemel voelden, motiveerde de Wachowski’s om zelf te gaan regisseren. Ze stonden te popelen om een vroege versie van The Matrix te verfilmen, maar dat durfde filmstudio Warner Bros. nog niet aan. Daarom debuteerden ze in 1996 met het goedkopere Bound. Meer dan twintig jaar na dato onderscheidt deze neo-film noir zich nog steeds door zijn hoofdpersonages: Jennifer Tilly en Gina Gershon spelen lesbiennes die een overval beramen om onder een driehoeksverhouding uit te komen. Vergeet de crashende auto aan het eind van Thelma & Louise (1991): Bound is een van de weinige misdaadfilms waarin lesbische hoofdpersonages een happy end krijgen.

Vastberaden
Om de verhouding tussen Tilly en Gershon zo overtuigend mogelijk te verbeelden huurden de Wachowski’s Susie ‘Sexpert’ Bright in als consultant. Dat de Wachowski’s als debuterende regisseurs in zee gingen met een feministische auteur zegt iets over hun vastberadenheid om de lesbische relatie respectvol te verfilmen. Wat ontbrak aan hun eigen kennis over gender en seksualiteit vulden ze aan met andermans kennis. Bound vormde zo een blauwdruk voor de rest van hun films, waarin personages op genuanceerde wijze worstelen met hun identiteit.

In geen andere film komt dat zo goed tot zijn recht als in The Matrix (1999). Daarin leert een hackende kantoorbediende dat de wereld om hem heen een computersimulatie is die de Matrix heet. Deze Neo is uitverkoren om uit de simulatie te treden als leider in de oorlog tussen mens en machine. Zijn transformatie van gevangene naar herboren wezen in een veel eerlijkere, maar ook grimmigere wereld kan voor van alles symbool staan. Zelfs de vrouwenminachtende alt-rightbewegingen hebben elementen als ‘de blauwe en rode pil’ van The Matrix ingelijfd. Maar voor anderen roept de film voornamelijk associaties op met gendertransities en het omarmen van queerness.

Vrij en ongebonden
Lana Wachowski beschrijft queerness als een “verwerping van het hier en nu en een verlangen naar de mogelijkheden van een andere wereld.” Dat blijven de Wachowski’s opzoeken, in al hun films en series. Zelfs in Speed Racer (2008), een kinderfilm gebaseerd op een populaire Japanse anime uit de jaren zestig, verwerpen ze de homogeniserende neiging van commercie en pleiten ze voor een leven dat vrij en ongebonden is. “Wat jij doet is kunst”, zegt de moeder van Speed, een jongen die anders dan zijn concurrenten alleen racet met emotie, niet uit winstbejag. Dat is het gedachtegoed dat de Wachowski’s in hun producties uitdragen: dat het leven zelf een vorm van kunst kan zijn, als je het maar op jouw eigen manier leeft.

Ook Bound en The Matrix kun je lezen als pre-transitiefilms waarin de hoofdpersonages zich vrijvechten van binaire opposities. Pak Speed Racer erbij en je ziet films over het omarmen van zelfexpressie en zelfacceptatie. De transitie naar Lana en Lilly Wachowski weerspiegelt zich ook in Cloud Atlas. De film speelt zich af in zes tijdvakken waarin mensen van elkaar gescheiden zijn door haat, vooroordelen en exploitatie. Het verhaal begint in de koloniale 19de eeuw en eindigt in een hypermodern kapitalistisch Zuid-Korea. Acteurs Tom Hanks, Halle Berry en Hugo Weaving vertolken in elk tijdvak personages uit een andere klasse, gender of etniciteit. De film laat zien dat een door mensen gecreëerd onderscheid een product is van de geschiedenis. Het overstijgen van dat onderscheid luidt de weg in naar de toekomst.

Hoe nauw het gegeven van Cloud Atlas aansluit op Lana’s eigen levensfilosofie blijkt uit de speech die ze kort voor de filmpremière gaf bij het in ontvangst nemen van de Human Rights Campaign Visibility Award: “De wereld die wij ons voorstellen in deze zaal, kan gebruikt worden om toegang te krijgen tot andere werelden die voorheen ondenkbaar waren.” Ze pasten deze filosofie opnieuw toe op hun Netflix-serie Sense8 (2015-2018), waarin acht compleet verschillende mensen zich met elkaar verbonden voelen in hun strijd tegen een kwaadwillende supermacht.

Met Cloud Atlas en Sense8 maakten de Wachowski’s de ultieme filmische verbeelding van identiteit en transitie, waarin elke vorm van diversiteit een wapen is tegen onderdrukkende machten. Vooral Sense8, met zijn gevarieerde cast, is een mijlpaal in heterogene representatie.

Bijen
De Wachowski’s durfden na hun transitie nog een paar werelden verder te denken met hun laatste film, het geflopte Jupiter Ascending (2015). Hierin zijn hybride post-humans gekruist met honden, bijen en andere organismen. Alles bij elkaar genomen roepen hun films werelden op waarin personages van elk geslacht, huidskleur en afkomst de ander proberen te accepteren. Ze zijn nieuwsgierig naar andere vormen van identificatie en tonen een saamhorigheid die wij aan het begin van de 21ste eeuw amper nog ervaren. De films van de Wachowski’s zijn zo wegwijzers naar een toekomst waarin niet verschillen maar overeenkomsten leidend zullen zijn.