De propagandist

De kop boven dit stuk is een uitspraak van Jan Teunissen, tijdens de Tweede Wereldoorlog leider van de NSB Filmdienst. De propagandist gaat over deze ‘tsaar van de Nederlandse filmindustrie’. Een belangrijke film die wel iets meer over propaganda had mogen gaan.

De propagandist is een documentaire over een man die in 1941 op eigen initiatief lijsten samenstelde van Joden die in de Nederlandse filmindustrie werkten en die aan de nazi’s gaf. Nog voordat de razzia’s waren begonnen. Een man die vervolgens nazipropagandafilms ging maken omdat ‘ie “zo van film hield”, vertelde hij begin jaren zestig in audio-interviews. Een man die, omdat z’n vader een succesvol antiquair was, steenrijk was en met z’n geld talloze mensen van de dood had kunnen redden, maar die in een van z’n villa’s begon te fantaseren over zichzelf als übermensch.

Zijn naam was Jan Teunissen (1898-1975), leider van de NSB Filmdienst. Een man ook die na de oorlog slechts 3,5 jaar gevangenisstraf kreeg en vervolgens als editor nog jarenlang anoniem kon werken, onder meer omdat een andere filmmaker die zich tijdens de oorlog loyaal verklaarde aan de nazi’s, Bob Kommer, rustig een heuse studio kon oprichten. Kommer maakte zelf onder meer propagandafilms voor de Nationale Jeugdstorm, die hij na de oorlog als volgt typeerde: “De Jeugdstorm was geen politieke beweging, hoor. Dat waren kleine groepen kinderen die zoete liedjes zongen.”

Het gekke is, constateert auteur, conservator en directeur van het Geoffrey Donaldson Instituut Egbert Barten in De propagandist, dat bij de rechtszaak tegen Teunissen niet naar de propagandafilms is gekeken. Teunissen werd veroordeeld voor allerlei zaken daaromheen, zoals mensen verraden en het helpen doorverkopen van bioscopen die voor de oorlog een Joodse eigenaar hadden.

Teunissen hoor je zichzelf lachend “de tsaar van de Nederlandse filmindustrie” noemen en inderdaad had hij overal z’n vingers in. Er was genoeg om hem op te veroordelen. Dat die propaganda daar niet bij werd betrokken, is ergens logisch. Je veroordeelt iemand voor meewerken met de vijand. Dat is een relatief eenvoudig feit. De invloed van propaganda is veel lastiger te vertalen naar een aanklacht in een rechtszaak.

Toch is het ook weer gek dat De propagandist vrij minimaal inhoudelijk aandacht besteedt aan propaganda. De reden om de film nu uit te brengen, zou je zeggen, is dat propaganda opnieuw en op een veel complexere, doortraptere manier, een cruciale rol speelt in de wereld. Daarover zo meer.

Reclamefilms
Geen misverstand: dit is een belangrijke film. Het boek over de Nederlandse filmindustrie in de Tweede Wereldoorlog moet nog steeds geschreven worden – Barten werkt er al enkele jaren aan – en bovendien hoor je in De propagandist heel scherp hoe de ratten – ik kan het niet anders zeggen – tot hun verraad komen, hun misdaden goedpraten en er vervolgens mee weg kunnen komen.

Een andere filmmaker die het prima vond om zich naar de wensen van de nazi’s te schikken, Reinier Meijer, maakte na de oorlog reclamefilms voor onder meer KLM en Amstel bier. Op z’n minst is deze film een kleine studie naar gewetenloosheid. In Nederland, het land waar in verhouding zoveel meer Joden werden verraden dan in andere Europese landen, werd in 1943 zelfs een heuse nazi-animatiefilm van Van den vos Reynaerde gemaakt.

De propagandist had meer met de analyse van propaganda moeten doen. “Het stambewustzijn aankweken”, hoor je Teunissen als een van de doelen van zijn propagandafilms noemen. “De onbekendheid van eigen ras en stam dient te verdwijnen.” Exact het gezever waar elites van racisten elke keer het makkelijk te kneden deel van de bevolking mee proberen te verleiden.

Teunissen: “De propaganda dient een stijgende lijn te zijn: het moet ongemerkt beginnen, dan steeds sterker worden en tot slot moet de boodschap erin gehamerd worden.” Joseph Goebbels, propagandaminister van de nazi’s en volgens Teunissen “een rustige, aimabele man”: “Film doet geen beroep op het verstand maar op het instinct. De beste propaganda werkt onzichtbaar. Het dringt door zonder dat het publiek er iets van meekrijgt.”

Chaos
Juist omdat De propagandist aanleiding wil zijn voor een gesprek over propaganda in 2025 en juist omdat je bij het kijken naar de film die urgentie voortdurend voelt, volgt hier een poging de actuele dimensie van deze film te vinden.

Niemand analyseerde de chaos die vanuit Rusland en sinds het aantreden van Donald Trump ook vanuit de Verenigde Staten voelbaar is, en die actief over Europa wordt uitgestort, scherper dan Bellingcat-oprichter Eliot Higgins recent deed op medium Bluesky.

Nazipropaganda zou je nog analoge propaganda kunnen noemen. Er wordt een boodschap verzonnen die een vaag ongenoegen bij een deel van de bevolking een nationalistische en racistische kant op buigt. Studio’s creëren die boodschap met beeld en geluid en zenden die uit. Als de zender stopt, stopt uiteindelijk ook de boodschap. De propaganda waar we nu mee te maken hebben, is vormeloos, digitaal, multivariaat en lijkt zichzelf voortdurend opnieuw uit te kunnen vinden.

Dieper dan desinformatie
Higgins beschrijft het eufemistisch als “disordered discourse”: feiten worden vervangen door complotten, ideologie door boosheid en beleid door “performatieve verontwaardiging”. Precies wat we bij het huidige kabinet zien en extreem uitvergroot in de VS en Rusland. Machthebbers doen alsof hun propaganda realiteit is en hollen de staat en de democratie van binnenuit uit.

Higgins: “Elke democratie kan hiermee gesloopt worden. Dit is niet iets waaruit we fact- checkend een weg naar buiten kunnen vinden. Dit gaat dieper dan desinformatie. Het gaat over macht, identiteit en de verhalen die onze realiteit bepalen. We beleven een fundamentele verandering in hoe het discours wordt gecreëerd. Tot nu toe hielpen instituten een gedeelde realiteit bepalen via het publieke debat. Dat was nooit perfect maar er zat een bepaalde structuur in. Die realiteit is nu totaal gefragmenteerd. Ervoor in de plaats zijn gekomen: door verontwaardiging voortgedreven ecosystemen die elke boodschap opblazen die ook maar een beetje resoneert [lees: onrust veroorzaakt], waarbij waarheid en feiten optioneel zijn. Als waarheid geen gedeeld fundament meer is, schuift de macht naar degene die het meest aantrekkelijke verhaal beheerst [vaak de simpelste verhalen die op angst en ongenoegen inspelen], hoezeer dat verhaal ook losstaat van de realiteit. Terwijl democratieën afhankelijk zijn van een gedeeld verhaal.”

Dit is de natte droom van Goebbels en alle propagandisten die na hem zijn gekomen. De leugens zijn immuun geworden voor feiten en waarheid. Omdat propaganda een vormeloos, zich voortdurend aanpassend fenomeen is dat z’n energie haalt uit de meest basale angsten en onrusten bij mensen en zich door sociale media tegenwoordig via miljoenen kanalen tegelijk verspreidt, is het moeilijk aan te pakken.

En omdat er flink geld aan wordt verdiend door populistische en extreemrechtse media, zal deze propaganda alleen maar groter worden als er niets aan wordt gedaan.

De propagandist draait vanaf 27 maart 2025 in de bioscoop en is ook te zien via Picl.nl.