Docudays UA 2025

Van 6 tot 13 juni vond in Kyiv de 22e editie van Docudays UA plaats. Tegen de achtergrond van de voortdurende Russisch-Oekraïense Oorlog benadrukte het festival, dat zich richt op documentaires rond mensenrechtenthematiek, de urgentie van Oekraïense cinema in het hedendaagse filmlandschap.

2000 Meters to Andriivka, een aangrijpende film over het moeizame Oekraïense tegenoffensief aan het oostfront, ging afgelopen januari in première op het Sundance Film Festival. Oorlogsfotograaf en filmmaker Mstyslav Tsjernov won er de regieprijs binnen de sectie World Cinema Documentary. Met zijn vorige film 20 Days in Mariupol (2023) won Tsjernov een Oscar, en het is aannemelijk dat ook deze documentaire over de Russisch-Oekraïense oorlog via een zegetocht langs filmfestivals zijn weg naar de Oscars zal vinden.

Tsjernov is een held in eigen land, als eerste Oekraïense Oscar-winnaar ooit en met een Pulitzer bekroond voor zijn journalistieke werk. De Oekraïense première van Andriivka was dan ook het meest felbegeerde ticket van deze 22e editie van documentairefestival Docudays UA. De energie bij de screening in een afgeladen zaal in de Zhovten Cinema in Kyiv was werkelijk onbeschrijflijk. Het was uniek om zo’n rauw en ongefilterd oorlogsverslag te zien in het land waar die oorlog nog altijd woedt – door een grootschalig Russisch bombardement brachten we de nacht voor de festivalopening nog in schuilkelders door. De organisatie grapte dat de Russische aanvallen het “vuurwerk” leverden voor de openingsceremonie.

Ongefilterd oorlogsverslag
Andriivka is een van de extreemste oorlogsfilms die ik ken, een totale onderdompeling in de hypermoderne loopgravenoorlog in het hart van Europa. Tsjernov gebruikt beelden van militaire drones, GoPro-camera’s op de helmen van de soldaten en de camera’s van zijn eigen kleine filmploeg om een zo ongefilterd mogelijk, zintuiglijk verslag te leveren van wat het betekent om aan het front te vechten.

De film volgt de soldaten van de 3e Infanteriebrigade tijdens een haast hopeloze missie om het strategisch gelegen dorpje Andriivka te heroveren op het Russische leger. Twee eindeloze kilometers aan mijnenvelden en kapotgeschoten terrein scheiden de soldaten van hun doelwit. Met zijn realistische filmtaal maakt Tsjernov elke heroverde meter invoelbaar. Dit is een van de meest fascinerende voorbeelden van digitale hypercinema, waar nieuwe (militaire) cameratechnologie een geïntensiveerde vorm van non-fictie mogelijk maakt.

Maar tijdens Docudays UA wordt niet zozeer gereflecteerd op film als kunstvorm. Het maatschappelijk geëngageerde festival gebruikt cinema eerder als vehikel om humanitaire kwesties aan te kaarten. Na de aftiteling van Andriivka was er bijvoorbeeld geen nagesprek over de film, maar een minuut stilte voor de Oekraïense militairen die zijn gestorven voor hun moederland. Daarna was er een langdurig applaus voor de overlevende soldaten van de 3e Infanteriebrigade die in de zaal zaten. Tsjernov sprak zelf amper, maar gaf op het podium elke soldaat de ruimte om het publiek toe te spreken.

Het hoofdthema van Docudays UA was dit jaar “Rare Resource”, een knipoog naar de veelbesproken mineralendeal tussen de Verenigde Staten en Oekraïne, maar volgens de organisatoren vooral een ode aan onze meest zeldzame grondstof: menselijkheid. Misdaden tegen de mensheid worden hier aan de kaak gesteld, en (Oekraïense) helden op een voetstuk geplaatst. Zo waren de meest indrukwekkende momenten tijdens de opening van het festival de staande ovaties voor de nobelprijswinnende mensenrechtenadvocaat Oleksandra Matvitsjoek en militair/activist Maksym Boetkevytsj, die twee jaar Russisch gevangenschap overleefde.

Richting abstractie
Die focus op menselijke verhalen levert een interessant spanningsveld op, vooral in de competitie voor Oekraïense documentaires. Terwijl het festival nadruk op heroïsche individuen legt, bewegen recente Oekraïense documentaires juist weg van personage-gedreven verhalen, richting observerende abstractie. Ruim drie jaar na de grootschalige Russische invasie proef je bij Oekraïense regisseurs de noodzaak om de oorlog in een andere context te plaatsen. De belangrijkste films gaan niet meer om de onmiddellijkheid van individuele gebeurtenissen, maar focussen op de normalisatie van een oorlog die inmiddels in het dna van het land zit.

De nationale competitie telde slechts vijf films. Olha Zjoerba’s Songs of Slow Burning Earth draaide vorig jaar in Venetië, Kateryna Hornostajs Timestamp stond in de hoofdcompetitie van Berlijn, en Militantropos van het driekoppige collectief TABOR werd opgenomen in de Quinzaine des cinéastes-sectie van Cannes.

Deze drie succesvolle films verbeelden vooral het verstrijken van tijd in een belegerd land. Met hun mozaïek-achtige, observerende blik scheppen de regisseurs van deze indrukwekkende werken een essayistisch composiet van Oekraïne en haar inwoners. Daartegen afgezet komen In Limbo (Alina Maksymenko) en My Dear Théo (Alisa Kovalenko) niet verder dan een filmisch dagboek.

Geen ‘geschiedenislessen’
Met 71 films uit 31 landen kent Docudays UA ook een sterke internationale oriëntatie, maar in de wandelgangen van het festival is het overduidelijk dat het lokale publiek vooral geïnteresseerd is in hun nationale cinema. Je zou misschien verwachten dat een publiek dat dagelijks met de oorlog in aanraking komt weinig behoefte heeft aan documentaires over die strijd, maar de gesprekken tijdens het festival gaan voornamelijk over de kwalitatieve verschillen tussen de meest toonaangevende Oekraïense documentaires.

Daarnaast trokken internationale producties over eerdere oorlogen de meeste aandacht. IDFA-winnaar Trains, een Poolse archieffilm van Maciej J. Drygas die laat zien hoe treinen in de twintigste eeuw transformeren tot machines van de Holocaust, voerde de boventoon in die discussies. Ook Luuk Bouwmans De Propagandist maakte veel los. Bouwmans film over de notoire NSB’er en filmmaker Jan Teunissen bleek een effectieve springplank om te reflecteren op hoe film en media voor propagandistische doeleinden gebruikt kunnen worden – gezien de gesmeerde Russische propagandamachine een veelbesproken onderwerp in Oekraïne.

“Ik heb drie nagesprekken via Zoom gedaan”, vertelt Bouwman me na het festival. “Ik vond het heel indrukwekkend dat Docudays UA zo’n professioneel en goed georganiseerd festival van de grond heeft gekregen. Het is duidelijk dat thema’s als propaganda en het vastleggen van oorlogsmisdaden geen ‘geschiedenislessen’ zijn voor het Oekraïense publiek – voor hen is het een kwestie van leven en dood. Dat maakte de nagesprekken intens en bijzonder. Het ging veel over Russische inmenging in de internationale politiek. Daarnaast waren mensen in het publiek benieuwd naar het maakproces van mijn film en naar de politiek in Nederland, met name hoe wij kijken naar wat er in Oekraïne gebeurt.”

Ontologische vraag
Het verbaasde niemand dat Songs of Slow Burning Earth de nationale competitie won. Met haar associatieve montagestijl creëert Zjoerba een lyrische, elementaire film over het voortduren van oorlog. Het is een van de meest indrukwekkende documentaires die ik afgelopen jaren zag. “Ik zoek de grenzen op van mijn artistieke stem, terwijl ik nadenk over de ethiek van het filmmaken”, legde Zjoerba uit toen ik haar sprak in Venetië. “Elke film die we nu maken is politiek, want er zitten zoveel aspecten aan de keuzes die je maakt als kunstenaar, als mens en als bezorgde burger. Al die dingen samen bepalen met welke blik ik me tot de wereld richt.”

Ethiek is een sleutelwoord op Docudays UA. Meerdere panelgesprekken gingen over de ethische overwegingen van filmmakers die nadenken over de vorm waarin ze de oorlog vastleggen. Daarnaast presenteerde het festival de lancering van het Ukraine War Archive, een gigantische database met 280 terabyte aan audiovisueel materiaal van Russische oorlogsmisdaden.

Zo doemt de vraag op hoe de registratie van de werkelijkheid als audiovisueel bewijs van misdaden tegen de mensheid zich verhoudt tot de creatieve bewerking van de realiteit die nodig is voor documentaire cinema. De huidige oorlog in Oekraïne is sinds de invasie van Rusland in 2022 de meest gefilmde en geregistreerde oorlog ooit. Daardoor worstelt bij uitstek dit land met de ontologische vraag waar ‘objectieve’ registratie eindigt en creatieve cinema begint.