Rel rond Fassbinder Foundation

Rond Berlin Alexanderplatz: Remastered, het gerestaureerde meesterstuk van Rainer Werner Fassbinder, is in Duitsland controverse ontstaan. ‘Der Rainer’ is al vijfentwintig jaar dood maar houdt vanuit zijn urnengraf in München de gemoederen nog flink bezig. Er is afgelopen zomer om zijn erfenis gevochten.

Na het voorjaarsoffensief van Berlin Alexanderplatz: Remastered in de filmhuizen, is met de herfst dan ook de Nederlandse dvd-tour aangebroken. En het is best bizar om de mastodontische, veertiendelige serie + epiloog op vijf vlekkeloze schijfjes terug te vinden, met een vertaalde hoofdstuknaam als ‘Een hamer op het hoofd kan de ziel kwetsen’. Het klinkt bijna net zo goed als het Duitse origineel: ‘Ein Hammer auf dem Kopf kann die Seele verletzen’.

Fascinerend is vooral ook het zesde schijfje met daarop opnamen van Fassbinder en Günter Lamprecht als Franz Biberkopf op de set van Berlin Alexanderplatz. München, september 1979. Hoed. Uilenbril. Vlassige snor en baard. Veel te krap zittend zwart-leren jackie. Lange zwart-leren laarzen. De bos sleutels aan de spijkerbroek. De onafscheidelijke sigaret. De geconcentreerde blik. En dan opeens de wat jennerige uitroep: “Herr Schwarzenberger!” Fassbinder is op zoek naar zijn cameraman Xaver Schwarzenberger. Sommige medewerkers sprak hij niet aan met de voornaam, maar met de achternaam. Daar had hij zo een gewoonte van gemaakt.

Alleinerbin
Herr Schwarzenberger dus, die vijfentwintig jaar na de dood van Fassbinder de artistieke leiding van de restauratie van Berlin Alexanderplatz op zich nam. Hij werd aangesteld door Juliane Lorenz, Fassbinders voormalige editor die na de dood van Fassbinders moeder Liselotte Eder in 1992 de Rainer Werner Fassbinder Foundation overnam, als zogeheten ‘Alleinerbin’. Zwaar onder vuur staat ze nu, deze Juliane Lorenz die met het oeuvre van Fassbinder grote triomfen viert in binnen- en buitenland. Ingrid Caven, een van Fassbinders vaste actrices die in de jaren zeventig ook kort met Fassbinder was getrouwd, opende na jarenlang stilzwijgen via de Duitse pers de aanval.

Het zit zo: de Fassbinder Foundation werd door Fassbinders moeder opgericht om het werk van haar op 37-jarige leeftijd overleden zoon beschikbaar te stellen voor volgende generaties. Volgens Caven geeft Lorenz een belabberde invulling aan dat streven, door belangrijke Fassbinder-medewerkers die haar toevallig niet bevallen stelselmatig buiten alle (inter)nationale activiteiten te houden. Fassbinders cameraman Michael Ballhaus — al een tijd zeer succesvol in Amerika — steunt Caven in die opvatting.

Moreel ongeschikt
De geschiedschrijving wordt volgens Caven ook geweld aangedaan, juist omdat de ‘Fassbinder-familie’ onderdeel van Fassbinders filmkunst was. Hij maakte zijn films met vrienden en gelieven, en een groot aantal van die intimi wordt door Lorenz — die ooit een bruiloft met Fassbinder verzon (!) — al jarenlang systematisch doodgezwegen. Volgens Caven gaat het nu om een simpele geniecultus. In een interview met de Duitse krant Die Zeit liet de actrice weten genoeg te hebben van alle leugens die de ‘moreel ongeschikte’ Lorenz nu al jarenlang via de Fassbinder Foundation verspreidt. Vijfentwintig oud-medewerkers van de beroemde Duitse regisseur dringen aan op een aftreden van Lorenz als bedrijfsleidster van de Fassbinder Foundation. De verklaring is ondertekend door onder meer regisseur Werner Schroeter en acteur Udo Kier.

Interessant is dat de restauratie van Berlin Alexanderplatz nogal wordt bekritiseerd. Het meer dan duidelijk ophelderen van Fassbinders ‘Hauptwerk’ wordt zelfs gezien als een vervalsing. En als je goed kijkt — zeker naar het derde hoofdstuk met de hamer en de ziel — dan kan de overdreven licht(in)val je niet meer ontgaan. Alles fonkelt. Alles glinstert. Irritant. Ook als het avond is, golft het licht naar binnen. En je vraagt je opeens af: hoe zit dat, bestaat er ook zoiets als ethiek bij de restauratie van een dergelijk meesterwerk? De dvd geeft geen uitsluitsel. Daar staan verder inderdaad alleen dingen op die verband houden met een geniecultus.

Wel is inmiddels bekend geworden dat bij de uitreiking van de European Film Awards, op 1 december in Berlijn, Michael Ballhaus speciaal gehuldigd gaat worden voor zijn verdiensten als cameraman. Ballhaus fotografeerde meer dan een dozijn Fassbinder-films, en ging daarna aan de slag voor Martin Scorsese. Ballhaus hoort bij de critici van de Fassbinder Foundation. Het kan niet anders dan dat de European Film Academy inclusief gangmaker Wim Wenders een teken afgeeft.