Ruben Östlund over Turist

Volgens onderzoek blijft er niets van onze beschaving over bij een ramp. “Het is ieder voor zich”, vertelt de Zweedse filmmaker Ruben Östlund. “En dan winnen de sterksten, de mannen dus.”

Ruben Östlund (Involuntary, Play) is de socioloog onder de filmmakers. Zijn films zijn altijd gebaseerd op what if-scenario’s en onderzoeken groepsdruk en sociale spanningen. Zijn kenmerkende lange one-take-scènes zijn een gevolg van zijn vorige leven als ski-instructiefilmer: een cut betekende een fout. De ironie is natuurlijk dat hij in zijn lange shots juist het menselijk falen uitgebreid in beeld brengt. En vaak hoe het van kwaad tot erger gaat. Je zou soms bijna het beeld stil willen zetten om in te grijpen.

In zijn nieuwste film Turist brengt de Zweed die twee werelden samen: wintersport en sociologie. De wat-als-vraag gaat over de vraag hoe het komt dat ‘vrouwen en kinderen eerst’ zo’n gevleugelde uitspraak is, maar het in het geval van een ramp altijd neerkomt op het recht van de sterkste, en vrouwen en kinderen dan bijna altijd het onderspit delven. Östlund baseerde zich hiervoor op onderzoek naar scheepvaartrampen dat in 2012 door de Universiteit van Uppsala werd uitgevoerd. Hij bracht zijn Titanic terug tot de basics: een gezin op wintersport, vader, moeder, zoon, dochter. En dan een lawine. We spraken hem in Cannes, daags voordat hij de Juryprijs van Un Certain Régard won.

Wederom een sociologisch experiment: ditmaal over de strijd der seksen, de vraag wat instinct en wat cultureel aangeleerd of wenselijk is. “The battle of the sexes, hahaha, dat is een goeie. Ja, daar komt het wel op neer. Ik begon met het idee van een lawine en een vader die zijn gezin in de steek liet. Van daaruit kom je al snel op de rollen van mannen en vrouwen in het gezin en in de maatschappij. En je krijgt vanzelf te maken met het stereotype beeld van de man als held en de vrouw als seksobject dat door de filmindustrie eindeloos gereproduceerd is.
“Ik praat altijd veel met mensen voor ik aan een film begin, dus er zitten in Turist eindeloos veel echte ervaringen verwerkt. Het idee dat we ons tijdens een ramp bekommeren om de zwakken blijkt haaks te staan op onderzoeken die aantonen dat mannen onder druk juist in staat zijn om egoïstisch te zijn en lijf en leden te redden. Een ander onderzoek laat zien dat er veel meer scheidingen plaatsvinden na een vliegtuigkaping.”

U zegt ‘we’ en ‘mannen’. Bedoelt u met ‘we’ de mens in het algemeen of ook mannen? “Of vrouwen zich hetzelfde gedragen als mannen is niet uit die onderzoeken gebleken. Die draaien zuiver om de cijfers, de percentages overlevenden. Er zijn wel andere bronnen, getuigenverklaringen die aangeven dat vrouwen onder stress verlammen, terwijl mannen [hij knipt met zijn vingers] in staat zijn om spontaan en onmiddellijk te handelen.
“Na de ramp met de Estonia wilden de Zweedse media de overlevenden als helden portretteren, maar je kon aan hun gezichten zien dat ze zich geen helden voelden, dat ze verschrikkelijke dingen hadden gedaan om te overleven. En dat is wat er in het alledaagse leven ook gebeurt: vrouwen kijken naar hun partner alsof hij iets verschrikkelijks heeft gedaan, terwijl hij alleen maar uit instinct heeft gehandeld.”

Dat klinkt wel erg macho, en een beetje apologetisch. Heeft u zelf zoiets meegemaakt? “Ik ben gescheiden, maar niet na een ramp. Iedereen vraagt zich af wat hij of zij gedaan zou hebben. Iemand vroeg mijn ex-vrouw wat ik gedaan zou hebben en ze was ervan overtuigd dat ik haar en de kinderen niet in de steek zou hebben gelaten. Maar ik denk dat vrouwen dat willen denken. Ik weet niet wat ik zou hebben gedaan.”

Ik spreek u kort na de wereldpremière, dus het echte debat over de film moet nog op gang komen. Maar het valt me op dat bijna alle mannelijke collega’s die ik spreek Thomas aan het einde van de film nog steeds een held vinden, zij het misschien een tragische, en echtgenote Ebba toch een beetje een zeurwijf. Had u van dat soort seksistische reacties verwacht? “Dat bleek ook wel uit de testscreenings, waarbij vrouwen na afloop zeiden: ‘Dit is precies hoe mannen zich gedragen’ en geen enkel begrip hadden voor hun overlevingsinstincten. Ik hoor ook wel van mensen, mannen en vrouwen, dat ze Thomas pathetisch vinden. En natuurlijk is hij pathetisch. Hij verliest zijn waardigheid en zal die niet terugkrijgen.”

Ebba geeft hem zijn waardigheid toch terug bij verdwijning in de mist? “Dat klopt. Ja, dat is correct.”

En in de laatste scène worden de rollen omgedraaid? Of hoe ziet u dat? “Ja dat denk ik wel. Maar ik heb die scène er niet in gezet om haar met gelijke munt terug te betalen. Ik begreep dat in situaties waarin vrouwen hetzelfde als mannen reageren, en zichzelf in veiligheid brengen, de verontwaardiging daarover veel minder groot is. Wat ik daar heb willen tackelen, is dat het niet alleen biologische verschillen zijn tussen mannen en vrouwen, maar dat er ook een behaviouristisch, sociologisch aspect aan zit. Het kan ook cultureel bepaald zijn. Omdat mannen niet zo veel tijd met hun kinderen doorbrengen en minder emotioneel in ze investeren wordt het misschien minder erg gevonden als ze hun kinderen in de steek laten, dan als een moeder voor zichzelf zou kiezen. Er zijn zoveel dingen mis met de conventies van het kerngezin. Wist je dat het meest voorkomende moordwapen het IKEA-broodmes is? Seksestereotypen zijn zo beperkend voor wie we zijn, maar vooralsnog zijn het geloof ik de vrouwen die strijd voeren, toch?”