INVOLUNTARY
De kaken stijf op elkaar
Alhoewel een tikje didactisch, bevat involuntary genoeg pijnlijk herkenbare en tragikomische situaties waarin schaamte en groepsdruk tot op het bot worden gefileerd.
Schaamte is de emotie die mensen zich jaren later het beste herinneren. Tot in detail kunnen de meesten vooral hun schaamtevolle momenten voor de geest halen. Ze zitten in het geheugen gebeiteld omdat het je zelfbeeld zo hard onderuit haalt. Je kijkt op zo’n moment met de ogen van een ander naar jezelf, en die zien geen individu meer maar iemand met zweetlucht, iemand wiens broek afzakt of iemand die betrapt wordt op iets lulligs. Douwe Draaisma noemt zo’n scherpe herinnering aan krenkingen of schaamte een flitslichtherinnering. Die laten de tijd uitzetten, alsof je bevroren staat in het tafereel.
In de Zweedse mozaïekfilm involuntary komen veel van dat soort momenten langs. Niemand wil gezichtsverlies lijden, iedereen wil meedoen met de groep, ook al worden ze subtiel onder druk gezet. Een goed voorbeeld is de actrice op leeftijd die een busreis maakt — ze zal wel een tikje uitgerangeerd zijn — en per ongeluk de gordijnrails in de wc kapotmaakt. Als de buschauffeur vervolgens weigert om verder te rijden voordat de dader zich heeft gemeld, blijft het opvallend stil. Zelfs als een jongetje naar voren wordt geschoven om een gedwongen schuldbekentenis af te geven, houdt ze haar kaken stijf op elkaar.
Vuurwerk
Een ander goed voorbeeld van conformisme is de lagere-schoolklas waar een lerares een experiment met haar leerlingen uitvoert. Ze heeft twee lijntjes op het bord getekend waarvan er één duidelijk langer is dan de ander. Als een meisje op verzoek de langste aanwijst, wordt ze door de klas teruggefloten. Iedereen is het erover eens dat de korte langer is. De tweede keer past ze zich aan het oordeel van de klas aan en wijst ze de kortste aan.
involuntary zit vol met allerlei pijnlijke, tragikomische situaties, die we allemaal wel eens in verschillende vormen moeten hebben meegemaakt. Twee brutale meiden dwingen een stille jongen in de metro om alcohol voor hen te kopen, onder het mom van een geintje. Een vader steekt mislukt vuurwerk af en krijgt vanaf de zijlijn allerlei zogenaamd grappige opmerkingen toegeworpen. Een jongeman durft eindelijk in het water te springen en wordt onmiddellijk becommentarieerd door zijn vrienden ("neus dicht", "dit is een historisch moment"). Het zijn geen grote blamages, maar juist herkenbaar is die subtiele druk waar je niet tegenin kunt gaan omdat je anders als spelbreker of zuurpruim wordt gezien.
Ruben Östlund is als een filmende psycholoog die al zijn personages in dienst stelt van zijn stelling dat mensen onder groepsdruk allerlei rare dingen kunnen doen om maar niet af te gaan en om gewaardeerd te worden door de groep waartoe ze behoren. Zijn aanpak is soms een tikje didactisch, maar wel bijzonder is hoe hij zijn these in beeld brengt: mensen wordt vaak zonder hoofd gefilmd, of alleen hun voeten zijn in beeld, of ze worden weerspiegeld in een autodeur, zodat ze vreemd verwrongen lijken, zo’n beetje zoals hun verbrijzelde zelfbeeld eruit moet zien.
Mariska Graveland