Pawel Pawlikowski over Cold War

Na Ida komt Pawel Pawlikowki terug met een film waarin de goddelijke liefde is ingeruild voor de wereldse. Cold War is deels gebaseerd op het leven van zijn ouders, deels op zijn eigen ervaringen. Liefde ten tijde van de Koude Oorlog, liefde als koude oorlog. ‘Het is de ultieme love story over twee mensen die niet met en niet zonder elkaar kunnen leven.’

Eigenlijk zou ik elk shot uit Cold War wel uit de film willen knippen om het aan de muur te hangen. Het liefste op filmdoekformaat. Eigenlijk zou ik dan twee muren moeten hebben. Een voor het ene shot, en een voor het tegenshot. Want de nieuwe film van Pawel Pawlikowski gaat voortdurend over de dialectiek tussen het ene en het andere. Tussen man en vrouw. Tussen aantrekken en afstoten. Tussen kijken en bekeken worden. Tussen de praktijk van het leven en het verlangen naar iets wat zo groot is dat het ook buiten het leven kan bestaan. Mijn lievelingsshots zitten midden in de film. We hebben dan al kennis gemaakt met componist Wiktor en zangeres Zula, een stadsmeisje dat toevlucht heeft gezocht in het muziekensemble dat Wiktor en zijn partner Irena in het naoorlogse Polen hebben opgericht. Wiktor en Zula worden verliefd. Zijn samen en dan weer niet. En op een gegeven moment brengen de gebeurtenissen ze samen en toch weer niet, in een concertzaal in Split. Zij op het podium. Hij in het publiek.

Net als in Pawlikowski’s vorige film, het Oscarwinnende Ida, zijn de (meeste) shots weer statisch, het kader 4:3, de kleuren gestold in zwart-wit. Al is Cold War minder rigide. Speelt het meer met voor- en achtergrondactie, om voortdurend het individu in de woelingen van de tijd te kaderen. En het is een film over de schijnwereld van de bühne en de wereld daaromheen. Die bühne strekt zich soms uit tot het politieke toneel. Een ander kader dat de personages vangt of buiten beeld houdt. Maar het is vooral een film die steeds het perspectief verlegt van degene die kijkt naar degene die bekeken wordt. En soms kijkt degene die bekeken wordt terug vanaf het toneel. En ziet niets.

Want daar zitten we dus. In die concertzaal in Split. Wiktor heeft zijn vrijheid op het spel gezet om Zula te kunnen zien optreden met het ensemble dat hij heeft opgericht. Hij kijkt naar haar. Zij ziet hem vanaf het podium in de zaal zitten. En met haar ogen zien wij hoe hij kijkt. Tot hij er niet meer zit. De volgende avond is zijn stoel leeg. Helemaal leeg en eenzaam tussen de andere mensen in het publiek. Net zo leeg en eenzaam als haar blik tussen de andere zangeressen op het podium. Het zijn twee beelden die in elkaars ziel kijken.

Cold War is een heel persoonlijke film voor Pawlikowski. Het leverde hem bij de wereldpremière in Cannes een Gouden Palm voor Beste Regie op. Het is muziekfilm, hartverscheurende romance, en politiek-historisch drama ineen. En al dat grote begon bij het kleine, bij zijn ouders die niet met en niet zonder elkaar konden leven, vertelde hij afgelopen zomer in een interview met de Filmkrant op het Filmfestival
Sarajevo.

“Wiktor en Zula zijn twee personages die, al voordat ze zo heetten, jarenlang door mijn hoofd hebben gespookt. En soms door mijn eigen liefdesleven. Ze zijn deels geïnspireerd op mijn ouders, die een heel stormachtige relatie hadden, en deels op mijn eigen observaties en ervaringen. Het is geen biopic. Ik haat biopics. Het is onmogelijk om het leven van mensen in een verhaal te vangen. Onze levens zijn geen verhalen, maar chaotische woelingen van toeval en emotie. Dus de enige manier waarop je zoiets kunt vertellen is extreem elliptisch. Dat was iets waar ik dankzij Ida achter ben gekomen. En nu kon ik nog een stap verder gaan.”

De eerste keer dat ik de film zag viel het me op hoe ‘eenzaam’ alle shots zijn, alsof ze een temperament of een karakter
hebben. U gebruikt veel shots van mensen die optreden en bekeken worden. Is dat wat de personages isoleert? “Goed punt. Al heb ik tijdens het draaien niet in die termen over de shots nagedacht. Het heeft vast ook te maken met de montage. Als je wat langer naar een filmbeeld kunt kijken, er wat tijd mee kunt doorbrengen, dan ga je het beter voelen. En het komt ook door de narratieve structuur, met al die ellipsen. Dan verwacht je haast wel van je publiek dat ze al die leegtes tussen de scènes met hun eigen verhalen gaan opvullen. Voor mij kloppen al deze shots, maar tegelijkertijd hebben ze een zekere ambiguïteit. Niet zoals in Ida, waarin de hele stijl veel homogener was, bijna verstikkend consistent. Als een film net zoveel tijd investeert in z’n fotografie als in het acteren, dan ontstaat er vanzelf een zekere afstand
van de werkelijkheid, een bepaalde abstractie.”

In dit geval draagt die abstrahering sterk bij aan het gevoel van toeschouwerschap. Cold War is een film over mensen die naar elkaar kijken, in plaats van met elkaar (inter)acteren, en de toeschouwer wordt zich daardoor ook bewust van z’n eigen positie. Omdat veel actie naar de achtergrond is verschoven. “En weggelaten. Dit keer is er godzijdank veel actie uit de film gelaten.”

Al het drama zit tussen de scènes. U heeft de ‘dode tijd’ van Antonioni tot in extremo doorgevoerd. Met name Wiktor is eigenlijk een heel passief personage. Dat wordt hij niet pas na zijn vlucht naar het Westen. Al in Polen is hij de observator. Degene die de geschiedenis overkomt. “Hij is graag op zichzelf. Hij is gereserveerd. In Polen houdt hij zijn kaarten tegen zijn borst omdat hij een overlever is. Hij heeft de oorlog overleefd, en nu probeert hij het Stalinisme te overleven. Maar het zit ook in zijn temperament. Dat is waarom Zula zo’n enorme explosie in zijn leven teweegbrengt, een vonk die hem in vuur en vlam zet. Die hem aansteekt, tot leven brengt. Het valt me op dat ik in mijn films altijd een dergelijke dynamiek tussen personages heb. Er is altijd iemand die beweegt en iemand die aangedreven wordt, die ontvangt, door wiens ogen we de gebeurtenissen waarnemen. Dat is hoe ik schrijf, hoe ik ben. Dat is ook hoe ik relaties zie, hoe ik ze zelf ervaar. Cold War is voor het grootste deel een film over hoe Wiktor Zula waarneemt, en door haar zijn eigen leven. Hoewel er voldoende scènes zijn waarin je de gebeurtenissen ook vanuit haar perspectief ervaart.”

U gebruikt de muziek als een middel om emoties over te brengen die niet direct in de handeling of het verhaal zitten, maar ook om te laten zien hoe het teruggrijpen op volkstradities een manier is om de mythe van nationale identiteit te creëren. “Het begon met mijn interesse in volksmuziek, voor mijn documentaire Serbian Epics. Op de Balkan speelde dat een grote rol. Maar in het naoorlogse Polen was er ook een sterke neiging om volksmuziek te gebruiken voor het creëren van nationale identiteit. Cold War is losjes gebaseerd op het werkelijk bestaande Mazowsze-ensemble, dat na de oorlog werd opgericht door twee musicologen die het platteland afreisden om lokale folk-tradities vast te leggen. Hun interesse was puur etnografisch en muzikaal. Dat materiaal werd later gebruikt voor nieuwe composities, en uitgebreid met complete orkestraties, en dansoptredens die nog maar heel weinig met de originele muziek van doen hadden. Ze reisden de hele wereld rond, en deden het voorkomen alsof de zegeningen van het communisme altijd al in de Poolse volkscultuur aanwezig waren geweest. Tegen de tijd dat ik ze zag optreden werd hun muziek ‘fakelore’ genoemd.”

Is de muziek de derde geliefde in een driehoeksverhouding? “Ja, maar de muziek is geen obstakel. Dramaturgisch gezien is Kaczmarek de antagonist, hij is degene die politiek, ideologisch, maar ook persoonlijk vanuit jaloezie en bezitsdrang voortdurend stroomstoringen in hun relatie veroorzaakt. Al is er ook nog een groter noodlot dat zich niet op een persoon laat vastpinnen. De muziek is meer de ‘heilige geest’ van hun liefde, de goede genius.”

Gaat Wiktor dan niet ook weg omdat hij zijn ambitie volgt? “Niet alleen. Om te beginnen is er die scène waarin hij feitelijk zijn geliefde Irena verraadt tegenover Kaczmarek, een carrière-idioot die hen vraagt om een lied voor Stalin te componeren. Zij komt op voor haar principes, en hij zwijgt. Ik denk dat hij zichzelf niet graag in die rol ziet. En dan is er het moment dat Zula hem opbiecht dat ze zijn doen en laten rapporteert bij Kaczmarek. Dan realiseert hij zich dat er voor hem geen leven meer is in Polen. Het is niet alleen ambitie, het is ook een verlangen naar vrijheid, of op z’n minst naar ademruimte. Maar dan komt hij er in Parijs natuurlijk achter dat het ook een vlucht was. Zula heeft helemaal geen reden om hem te volgen. Ze is een meisje uit het proletariaat, en heeft onder het communisme een goede deal gesloten. Ze zit bij dat ensemble, er wordt voor haar gezorgd, ze is een ster.
“Cold War is een echte liefdesgeschiedenis, een liefde ten tijde van de Koude Oorlog, maar ook een liefde als een koude oorlog. Een verhaal over de beperkingen van de liefde. Over de beperkingen die we onszelf opleggen. Uiteindelijk is liefde iets… Het is eigenlijk onbegrijpelijk. We verlangen er allemaal zo naar. Maar waarom lijkt het dan zo onmogelijk om in de liefde tussen een man en een vrouw dat absolute waar we naar verlangen te bereiken?”

Omdat we het verabsoluteren? “Het is bijna komisch dat mensen denken dat liefde hen die vorm van absolutie kan geven. Wat denk jij? Kunnen mensen voor elkaar voorbestemd zijn, ook al kunnen ze niet samen zijn?”

Het is wel heel romantisch. “En er zijn ook liefdes waarin mensen dat voor elkaar kunnen betekenen. Maar of dat betekent dat ze ook in staat zijn om samen te leven? Natuurlijk is Cold War ook een escapistisch en romantisch verhaal. De ultieme love story over twee mensen die niet met en niet zonder elkaar kunnen leven. Zijn het de omstandigheden? Zijn het hun karakters? Ik heb de wereld om hen heen zo leeg mogelijk gemaakt, ik heb ze tal van ontmoetingen gegeven, tal van vensters in de tijd om door te ontsnappen. Er is voldoend ruimte voor Wiktor en Zula om elkaar in de ogen te kijken en te zeggen dat ze van elkaar houden. En toch maken ze het elkaar en zichzelf onmogelijk.”