Joke Olthaar over Berg

Het is een heus genre: de bergfilm. Met eigen festivals, een internationale alliantie en een geschiedenis die teruggaat tot de prille twintigste eeuw. Berg, winnaar van Forum van de Regisseurs, geeft een radicale draai aan de traditie waarin imposante bergwanden de mens uitdagen, tot grote hoogte brengen en tegelijk op zijn nietige plek zetten. Want een film zoals Berg heb je nog niet gezien.

“Ik wilde bereiken dat je jezelf kwijtraakt in de bergen”, vertelt regisseur Joke Olthaar over Berg wanneer we elkaar ontmoeten in haar woonplaats Rotterdam. “Want dat is wat er gebeurt als je daar wandelt. Het leek me onwaarschijnlijk dat je dat zou kunnen vangen, want het is natuurlijk niet hetzelfde als dat je daar bent. Maar als ik de film nu zie,” zegt ze half geamuseerd, half verbaasd, “denk ik eigenlijk dat het best goed gelukt is.”

Olthaar regisseerde eerder de korte films Hier is Harry Merry (2013) en (samen met André Schreuders) Duet van 3 idioten (2015). Naast films maakt ze theaterproducties waarin de natuurlijke omgeving vaak een centrale rol speelt. In haar vrije tijd zocht ze samen met twee zussen de bergen op. “Het was een traditie geworden”, zegt ze daarover aan het begin van het gesprek. Maar luisterend naar de woorden waarin zij haar ervaring van de bergen beschrijft, dringt zich ook de gedachte aan een soort verslaving op. Niet de hunkering naar een adrenalinekick, maar een diep verlangen naar een mystieke eenwording met dat ontzagwekkende landschap. Naar die ervaring reikt Berg, in een compositie van licht en schaduw, stilte en geluid, ritme en textuur.

“Het kost altijd een paar dagen om de chaos waar je uit vandaan komt achter je te laten, je lichaam heeft tijd nodig om extra rode bloedlichaampjes aan te maken, je moet het juiste ritme vinden in het wandelen”, licht ze toe. “Maar zo na dag drie begin je je wat sterker te voelen. Je concentreert je alleen nog maar op de stenen, je voetstappen, de stilte. Dan ga je de bergen echt anders bekijken. Het is een heel abstracte ervaring. Je gedachten komen los van wat jij daar aan het doen bent. Jij wórdt de berg. Het is gelukzalig en tegelijk voel je de dood heel dichtbij. Dat is die paradoxale aantrekkingskracht: je sterk voelen maar ook kwetsbaar en nietig zijn.”

Zelf sjouwen
Olthaar en haar cameraman (en levensgezel) André Schreuders trokken in een periode van drie jaar zeven keer naar de Sloveense Triglav om er in beeld- en geluidsopnamen iets vast te leggen wat eigenlijk niet na te vertellen is. “Bij het monteren van het eerste beeldmateriaal merkte ik dat je al snel samen op zoek gaat naar een verhaal. Maar dat paste helemaal niet bij mijn ervaring van de bergen, want daar laat je je eigen verhaal juist helemaal los. Zo kwam ik erachter dat het me echt gaat om wat je daar ziet en doormaakt, en om dat te vangen op zo’n manier dat de kijker zich ook kan verliezen in dat moment.”

Zij en Schreuders moesten dus met diezelfde intensiteit de bergen in. “Niet met een helikopter naar de hoogste top om een overview te schieten, maar zelf omhoogklimmen, zelf de spullen sjouwen, zelf in die bivak zitten en echt die tocht aangaan. Dat je zelf je apparatuur en bagage draagt, ga je ook voelen in je lijf en in je hoofd, en dat zie je terug in de film. Wij brachten weken door in de bergen. Soms gebeurde er een tijd lang niets, dan wachtten we af en keken we gewoon.”

Kijken, gewoon kijken, en zijn: dat is precies waar Berg ultiem toe uitnodigt. De film bestaat grotendeels uit statische beelden van opvallend diverse landschappen, soms panoramisch wijd, soms zo dichtbij dat je de groeven in de kalksteenrots bijna kunt aanraken, steeds in kraakhelder digitaal zwart-wit. Op onverwachte momenten worden deze beelden doorsneden met de onvaste frames van een Bolex 16mm-camera, die een andere tijd lijken op te roepen. Op een zeker moment wordt het statief verruild voor point-of-viewopnamen van het traject dat een wandelaar aflegt over stenige paden, gevolgd door oude smalfilmbeelden van bergingsacties in dit gebied.

Gedenkteken
Dat materiaal werd Olthaar getoond door een man die ze op een van hun tochten tegenkwamen in een dorp aan de voet van de berg. Hij had het zelf in de jaren tachtig gefilmd, als lid van een reddingsploeg. “Ik werd enorm getroffen door de liefdevolle manier waarop zij met overleden personen omgaan. En ik vond het belangrijk om ook de dood aan te raken in mijn film.”

Naar dit gevaar wijst de film al vroeg vooruit, met een opname van een gedenkteken voor bergsportslachtoffers. “Die gedenkplaat kom je tegen zodra je het berggebied ingaat. Als je het letterlijk neemt moet je wel denken: ‘Ga ik dit nog doen? Wáárom wil ik dit eigenlijk?’”

In de eerste minuten van de film geven drie toegewijde wandelaars in voice-over antwoord op die vraag. Ze spreken over een diepe verbondenheid met de berg, het universum, of elkaar. Antwoorden die de ongrijpbare aantrekkingskracht van de berg vanuit verschillende gezichtspunten proberen te schetsen. Als je wilt, kun je deze drie wandelaars herkennen in de silhouetten die soms in de verte van het beeld opdoemen, maar je zult uit die beelden niet meer over hen te weten komen. Berg gaat niet over hen.

Vasthouden
Het verrassende van Berg is, dat het dan wel een heel abstracte film is, maar ook een heel toegankelijke. Dat bleek in juni, toen hij met een haarbreedte verschil tweede werd in de publiekspoll van IFFR. “Ik vond dat heel spannend, het moment waarop we de film overgaven aan het publiek”, vertelt Olthaar. “Tijdens het maken dacht ik vaak: blijven ze er wel bij? Maar achteraf vertelden mensen me dat de beeldovergangen soms best nog wat trager hadden gekund.

“Wat ik vooral bijzonder vond, was dat het publiek zelfs na afloop heel stil bleef. Ik luister graag naar een muziekstuk van Henryk Gorecki, de derde symfonie. Daarin komt na de climax nog een héle lange nasleep, en mij geeft dat hetzelfde gevoel als het moment waarop ik na een lange tocht door de bergen weer naar huis ga, en vanuit de trein die bergtop in de verte nog net kan zien. Hugo Dijkstal, die de soundtrack heeft gemaakt, heeft dat heel goed getroffen, dat gevoel dat je iets achter je laat, maar het duurt nog even, je mag het nog even vasthouden, je wilt er nog niet uit weg.

“We hebben er lang aan gewerkt om het geluid goed te krijgen, want het moet dienend zijn aan het beeld. In de bergen kan het heel stil zijn, dus de soundtrack moest terughoudend zijn, een bepaalde concentratie hebben om te zorgen dat het heel precies samengaat met die ongelooflijke beelden. 
We probeerden ook in de muziek voor elkaar te krijgen dat je in die flow komt, dat je ondergedompeld wordt.

“Door het filmen ben ik heel anders naar de bergen gaan kijken dan eerst. Soms stelde ik onderweg, als we al moe waren, voor om nog ergens te stoppen en te filmen. En dan vroeg André verbaasd: ‘Waarom hier?’ Maar dan keek ik naar een bepaalde tekening in de rots en dan zag ik een Japanse prent. Dat is het gave: de berg gaat na verloop van tijd iets anders doen met je, op een andere manier spreken, en daarom kun je jezelf er ook zo in verliezen. Op een gegeven moment weet je niet meer wat je ziet. Ik probeer wel eens een berg te tekenen zoals ik hem ervaar, en dat lukt niet, dat is niet te vangen.

“Ik ben nog steeds langzaam afscheid aan het nemen van de film. Je bent de hele tijd met dat ene bezig, maar steeds in een andere vorm, vanuit een ander perspectief. Van onder en van boven, van de ene kant en de andere. Je bent die hele berg aan het doorgronden. Met elke weersomstandigheid en op elk moment van de dag ziet het er weer anders uit. Daar krijg ik gewoon niet genoeg van.”

Berg is te zien vanaf 18 november, ook via Picl.nl