Cristian Mungiu over Bacalaureat
'Je kunt dit bestaan beter zien als koorddansen'
Cristian Mungiu’s Bacalaureat is een aanklacht tegen de corruptie in Roemenië. Die begint bij mensen zelf.
Was dat dan nepotisme, dat Cristian Mungiu (1968) door zijn vier jaar oudere zus Alina bij de krant belandde waar zij als journalist werkte? Of had ze vanwege zijn talent gewoon het beste met de krant voor? Het was ook dankzij Alina dat hij vervolgens naar de Filmacademie ging, al hielp het dat na vijfentwintig jaar communistische dictatuur de filmopleiding ook voor gewoon volk toegankelijk was en niet meer alleen voor de kinderen van de partijelite.
‘Gewoon volk’ betekent in dit geval een vader die hoogleraar Farmacologie was en een moeder die Roemeens doceerde. Zus Alina zou later als politiek analist een bekend publiek figuur worden in Roemenië. “De laatste mens die denkt dat ze het land kan veranderen”, zei Mungiu een paar jaar terug in een interview. Het was geen grap van de man die in 2005 een Gouden Palm won met 4 maanden, 3 weken en 2 dagen en samen met Cristi Puiu van The Death of Mr. Lazarescu (2005) en Corneliu Porumboiu van The Treasure (2015) de voorhoede vormt van wat nu de Roemeense Nieuwe Golf heet.
Iedereen spreekt zichzelf wel eens tegen, maar Mungiu klonk toen wel erg bescheiden. Elke film van de Nieuwe Golf lijkt iets over de geest van Roemenië te willen zeggen. De oude geest van het communisme die nog rondwaart of de nieuwe geest van het kapitalisme. In de hoop misschien de Roemenen te laten beseffen dat het land er niet goed voor staat.
Oude wonden
Hij wil het land geen democratie noemen, zei Mungiu in mei tijdens het filmfestival van Cannes, waar een dag eerder Bacalaureat in première was gegaan. Een film die je kunt bekijken als een aanklacht tegen alledaagse corruptie. Hij noemt Roemenië liever “een nieuwe samenleving die de vrijheid heeft ontdekt”. De Roemenen hebben een halve eeuw communisme moeten verdragen, zegt hij, daar kom je niet zomaar overheen. Er is de erfenis van nepotisme en corruptie. De communistische propaganda heeft de geest van de Roemenen aangetast, ook al geven ze dat niet graag toe.
Mungiu zou het graag anders zien, zegt hij, maar hun films zijn geen medicijn. Het publiek heeft er geen respect meer voor. Films zijn er om te vermaken, zoals in elke spektakelmaatschappij. Toch zijn het heldere diagnoses van onderhuidse spanningen, van de krampen van een te snelle overschakeling naar een nationaal dieet van fastfood, maar ook van de pijn van oude wonden, het doorzieken van het verleden, een van de motieven in Puiu’s Sieranevada (2016), die later ook in Nederland te zien is. Niet alles veranderde, toen het communisme verdween. Een revolutie brengt soms nieuwe ideeën, maar niet per se nieuwe mensen – de premisse van Porumboiu’s politieke satire 12:08 East of Bucharest (2006). Voormalige agenten van de Securitate en de ooit almachtige bureaucraten doen nog gewoon boodschappen bij de supermarkt.
Koorddansen
Corruptie in Roemenië is niet hetzelfde als corruptie in het Westen, ontkracht Mungiu de vooroordelen bij buitenlandse journalisten aan tafel. “We leerden van onze ouders dat de wet niet meer dan een raamwerk was, iets wat de samenleving vaag reguleerde. De letter van de wet bestond niet, mensen handelden in de geest van de wet.”
Die geest waart nog steeds rond, laat Bacalaureat zien. De film is een bedrieglijk kalm protest tegen de corruptie in het onderwijs, waarmee ouders het beste voor hun kinderen proberen te krijgen. De schaal is klein – een vader, Romeo, die zijn dochter op een Britse universiteit probeert te krijgen – de implicaties zijn groot. Roemenië heeft een structurele oplossing nodig voor de corruptie, zegt Mungiu. Maar het gaat natuurlijk niet alleen om Roemenië. ‘Zou ik zelf zo ver gaan voor mijn kind als deze Romeo?’, is de vraag die zich opdringt.
Het venijn zit in de impliciete vergelijking met de aanranding van diezelfde dochter die op klaarlichte dag plaatsvindt, waarbij niemand ingrijpt. Al zijn de daden in zekere zin onvergelijkbaar, toch is het wegkijken van omstanders op een bepaalde manier gelijk aan Romeo’s wegkijken bij wetsovertredingen. Moreel gezien weigeren zowel hij als de omstanders verantwoordelijkheid te nemen. Ondertussen creëert de film met minimale middelen een dreigende, nerveuze atmosfeer. Een steen vliegt door de ruit van het appartement, de ruitenwisser van de auto blijkt opzettelijk gebroken, onder het rijden slaat ineens een steen in de voorruit. Zo stapelen de kleine, verontrustende voorvallen zich op. De reden laat de film in het midden, maar het zou gezien de opzet wel eens de chaos kunnen zijn die Roemenië over zich afroept als er niks verandert. Als iedereen blijft wegkijken en alleen maar aan zichzelf denkt, aldus Mungiu, dan worden we beesten tussen de beesten.
Hij is niet naïef. “Moreel gezien is het onmogelijk om in deze wereld een zuiver mens te blijven. Je kunt het bestaan beter zien als koorddansen, als een poging een evenwicht te vinden tussen wat acceptabel en onacceptabel is.” Een individuele keuze, vindt hij, daarom koos hij in de film voor de intieme verhouding van de relatie tussen vader en kind. De keuze om verantwoordelijk te handelen begint bij het individu.
Manifest
Niet alleen thematisch hebben de films van de Roemenen veel gemeen, stilistisch kiezen ze bijna allemaal voor minimalisme en realisme. Al suggereerde Bogdan Miria’s Dogs dit jaar in Cannes tot Mungiu’s tevredenheid dat een nieuwe lichting makers wel eens meer de genrekant op zou kunnen gaan. Hij wil niet dat het succes van de huidige generatie verstikkend werkt voor nieuwe makers. Die moeten hun eigen ding doen.
Betekent die onderlinge verwantschap met het werk van Puiu, Porumboiu maar ook Radu Muntean dat ze als groep ideeën uitwisselen? In interviews waren ze daar tot nu toe terughoudend over maar Mungiu knikt ja. “We hebben contact. Als ik iets heb geschreven stuur ik het naar Porumboiu. Soms laten we elkaar een eerste ruwe versie van onze films zien.”
Niet dat ze begonnen zijn met een manifest, zegt hij, maar op de een of andere manier is een aantal principes komen bovendrijven die ze allemaal respecteren. Geen muziek, zo weinig mogelijk snijden in de montage. Hij noemt het ethische keuzes. “Lange takes zijn minder manipulatief. Ik probeer alles weg te laten wat niet natuurlijk en organisch uit de situatie volgt. Het leven staat model voor mijn films. Daarom stop ik er dode momenten in. Onze levens zijn ook geen parade van hoogtepunten. Dat is wat mainstream films doen, die snijden alle dode momenten weg.”
Zijn films lijken misschien levensecht, ze zijn tot in detail geënsceneerd. Mungiu blijkt een klassieke controlfreak. Hij schrijft scenario’s die de acteurs woord voor woord moeten kennen. Er wordt niet van afgeweken, er wordt niet geïmproviseerd. Het ritme moet kloppen, legt hij uit. Het moet realistisch zijn. Eerste criterium bij de casting dus: kan een acteur de woorden natuurlijk uitspreken.
Het is niet toevallig dat Bacalaureat eenzelfde soft-spokenness heeft als Mungiu zelf. Personages converseren kalm en respectvol, ook in beladen situaties. “Het heeft inderdaad te maken met hoe ik praat. Met hoe ik ben. Mensen die rustig praten, hebben meer nuances en schakeringen in wat ze zeggen. Hun dialogen zijn gelaagder. Dat vraag ik dus ook van mijn acteurs, die beheersing van subtekst, van de diepere betekenis van de woorden.”