Boeken: Vaarwel en de beste wensen Pasolini

In een nieuw verschenen verzameling van Pasolini’s gedichten en andere teksten vindt ook de filmliefhebber allerlei aanknopings­punten om het werk van de Italiaanse cineast te begrijpen.

Hij noemde zichzelf het liefste gewoon ‘schrijver’ vertelt Piet Joostens in zijn voorwoord bij de net verschenen bundel met vertaalde teksten, gedichten en interviews van Pier Paolo Pasolini, voor ons toch vooral filmmaker. Bekend van films die schaamteloos poëtisch en bitter politiek waren, taboes slechtten op een manier die duidelijk maakte dat niet het taboe maar de beledigde burgers en geestelijken het probleem waren; van Mamma Roma (1962), Teorema (1968), van zijn sprankelende trilogie van het leven (1971-1974) tot het postuum verschenen grimmige Salò (1975), wat het begin van een trilogie van de dood moest worden.

De aandacht voor Pasolini gaat nooit helemaal verloren, maar kreeg vorig jaar rond deze tijd een nieuwe impuls door de Nederlandse release van Abel Ferrara’s Pasolini (2014), een even grillige als geniale film. Hij speelt zich af op de laatste dag van het leven van de in 1975 vermoorde cineast, een mentaal verdwaallandschap van gestolde tijd, herinnering en visioenen van zijn nooit gerealiseerde Porno-Teo-Kolossal, de film die Salò in Italië-kritiek en seksueel exuberante deviatie moest overtreffen.

Het is jammer dat er in Nederland bijna geen dvd’s meer worden uitgebracht, want anders hadden boek en film een ideale double bill kunnen zijn. Het laatste interview met Pasolini, dat ook in Vaarwel en de beste wensen, Pasolini. Poëzie & polemieken is opgenomen, speelt in die film immers een cruciale, structurerende rol.

Voor filmliefhebbers is de nieuwe verzameling vooral interessant om er de kleine verwijzingen naar Pasolini’s films in te ontdekken. Hoe helpen zijn woorden, zijn ongetemde poëzie, vaak in flow en dialect geschreven, zijn beelden te begrijpen? Bestaat er eigenlijk een collectie van Pasolini’s filmstukken?

JPB
Het prozagedicht ‘Wanhopige vitaliteit’ (1964) leest als een abstract filmscenario: ‘Als in een film van Godard: alleen / in een auto op de snelweg’. Ik zie meteen Jean-Paul Belmondo voor me in À bout de souffle (1960): ‘de herontdekking / van de romantiek in het hart / van het neokapitalistische cynisme, en wreedheid — / aan het stuur / op de snelweg’. Pasolini plaatst de levensenergie van Godards debuut tegenover het noodlot en de dood, die niet alleen aan het einde van die film loeren, maar ook in zijn eigen werk altijd die jeugdige dynamiek ondermijnen.

In een interview dat Pasolini in 1965 aan Film Comment gaf en dat door het Vlaamse webmagazine Sabzian in het Nederlands is vertaald, vertelt hij over het belang van poëzie of een poëtisch bewustzijn als het over film gaat. Net als in de literatuur heb je in de cinema ook proza en poëzie, legt hij uit, hoewel de literaire basisstructuren hetzelfde zijn. Datzelfde geldt voor films. Een gewone western en een film van Godard hebben in principe dezelfde structuur, maar de één is prozaïsch en de ander poëtisch: “Bijvoorbeeld, het gebrek aan een verhaal is eenvoudigweg het overwicht van de poëtische taal op de prozaïsche taal. Het is niet waar dat er geen verhaal is; er is een verhaal, maar in de plaats van het integraal te filmen, wordt het elliptisch verteld, met spatten van verbeelding, fantasie, allusie. Het wordt op een verwrongen manier verteld – maar er is een verhaal. In essentie is het onderscheid te maken tussen een cinema van proza en een cinema van poëzie. Een cinema van poëzie is echter niet noodzakelijk poëtisch.”

JLG
In 1969 zouden ze elkaar in Italië ontmoeten, ter gelegenheid van de omnibusfilm Amore e rabbia. Maar ondanks hun wederzijdse respect, liepen hun temperamenten te zeer uiteen om vrienden te zijn en zou het tot Histoire(s) du cinéma (1988-1998) duren voordat JLG uiteindelijk het belang van PPP onderkende. Pasolini’s opmerkingen over wat poëtische cinema is, helpen ons in retrospectief ook de intuïties van Godards eigen filmessay te doorgronden.

Vaarwel en de beste wensen Pasolini. Poëzie & polemieken, Pier Paolo Pasolini | Vertaald, samengesteld en ingeleid door Piet Joostens | 2016, Uitgeverij Polis, Kalmthout | 196 pagina’s | €19,95